‘Nederlands èn Fries moet uitgangspunt zijn’

RYNK BOSMA – 

Nei it dochs wol dramatyske jier 2004, doe’t de Fryske Akademy-begrutting in miljoen te min hie, is der al wer hiel wat bard. Sûnt juny 2006 is prof. Reinier Salverda (57) de nije ‘direkteur/bestjoerder’ fan de Akademy. Hy moat him ferantwurdzje foar in fiifkoppige Rie fan Tafersjoch, mar fierder is Reinier Salverda de einferantwurdlike.

Dêrmei hat de akademy in man binnen de doarren dy’t jierrenlang wittenskiplik op ferskillende plakken yn de wrâld arbeide hat. Fan Yndonesië oant Londen ta. De woartels lizze eins yn Fryslân, mar de taal prate wol noch net tige. In taalwittenskipper dy’t lêst hat fan ‘De wet van de remmende voorsprong’ sa’t Londen dat ein 19^e ieu hie mei syn gasferljochting. ‘Ik ben halftalig, ik versta en lees het Fries prima, want ik hoor het de hele dag om me heen. Bovendien lees ik het veel. Maar ik heb een dermate grote woordenschat dat ik bij het spreken van het Fries word geremd en beperkt door wat ik weet.’

Syn namme wiist nei in ôfkomst dy’t yn de omkriten fan Stiens, Boalsert en Ljouwert foarhinne geregeldwei op de brievebussen stie. En noch fierder werom kamen alle Salverda’s fan ‘de vlecke Salvert’ ûnder Frjentsjer. Op de wurkkeamer hinget no noch in leech, read taske, dat Salverda fan syn frou krigen hat tagelyk mei it boek fan Goffe Jensma en dat liket in symboalyske bân mei de ‘dichter’ ûnder de Salverda’s, Jan Knjilles Piter Salverda (1783-1836). In ûnderwizer mei in ryk neiteam wêrfan in stik of wat bern it net rêden om folwoeksen te wurden. Heit hat it allegearre yn gedichten ferwurke en wie in ‘master fan ús taal as hast gjin ien’ sa’t Obe Postma dat ea oer him sei.

Minder aardich wie de hearskjende boppelaach fan de 19^e ieu foar him, ‘Een stinkende dichter’ waard er neamd neffens Goffe Jensma yn datselde boek Het rode tasje van Salverda. ‘Burgerlijk bewustzijn en Friese identiteit in de negentiende eeuw’. It ferhaal woe dat de man syn gedichten yn dat reade taske bewarre en dat dat taske by syn begraffenis weirekke is.

Heit Bauke Salverda (1916) wenne foar de oarloch yn Makkum en de krisisjierren brochten de Salverda’s nei Ljouwert. Bauke Salverda joech him der goed by en hat noch in skoftsje de kleuren fan fuotbalklup Blauw Wit ’34 ferdigene. Fan memme kant wie Ljouwert ek gjin ‘terra incognita’ foar Reinier, want in ‘opa’, in Bekker, wie leadjitter op de Kelders.

Reinier soe de stêd fan de fjouwer terpen as bern net meimeitsje, syn widze stie yn Arnhim en dêr bleau er 19 jier lang, folge troch sa’n tolve, trettjin jier Amsterdam. Nederlânsk wie de fiertaal yn de húshâlding fan Bauke Salverda, want wat koe immen dêr yn Arnhim no mei it Frysk?

As begjinnende puber wie Reinier dêr net alhiel fan oertsjûge, op syn tolfde folge hy in skriftlike kursus om de taal fan syn ‘âldfaars’ te learen.

De Nederlânske taal soe Reinier him sa eigen meitsje dat er yn 1976 doktoraal Nederlandse taal- en letterkunde die oan de Vrije Universiteit yn Amsterdam. Yn 1985 folge promoasje yn de linguïstyk. Earder al hie er in jier lang syn ljocht opstutsen by Noam Chomsky, yn dy tiid ‘top of the bill’ yn de wrâld fan de taalwittenskip.

Fan 1981 ôf waard Reinier Salverda dosint Nederlânsk en linguïstyk oan de Universitas Indonesia yn Jakarta. Dat duorre oant 1989 en dat er gefoel foar frjemde talen hie liet er yn Yndonesië sjen doe’t er yn in trije moanne him dy taal eigen makke.

Yn 1989 giene de ferhúsdoazen fan Jakarta nei Londen doe’t er professor of Dutch Language and Literature waard oan it University College London. Sûnt juny dit jier is dat feroare yn ‘Honorary Professor’. Reinier Salverda lit him oantsjutte mei professor sûnder de taheakke doctor sa’t dat yn Ingelân wenst is.

Sa’t Ljouwert foar syn âlden gjin ûnbekende stêd wie doe’t hja derhinne ferfearen, sa is de Fryske Akademy foar Reinier Salverda al sûnt jierren bekend gebiet. Al yn de winter fan 1994 hie er mei Philippus Breuker de sammelbondel Dutch Crossing útjûn, dêr’t foaral de omgong mei minderheidstalen yn oan de oarder kaam. ‘Sinds ik in Engeland kwam werken werd ik me veel bewuster van het belang van minderheidstalen. Het was interessant om te zien hoe pragmatisch Engeland met minderheidstalen als het Welsh omgaat. Of hoe in Spanje het Baskisch wordt behandeld. Verhoudingsgewijs mocht de positie van de Fryske Akademy trouwens toen al gezien worden.’

Yn 1999 folge in ‘filologencongres’ dêr’t de Fryske, Nederlânske en Yndyske literatuer by op it aljemint kaam: in tafallich jierdeipresintsje fan in boek fan Nyckle Haisma groeide letter út ta in lêzing op dat kongres. Dizze Fryske skriuwer ferbûn Ynje mei Fryslân en dat preau nei mear fan Haisma.

It wenjen bûten de grinzen fan Nederlân makke dat moetingen mei wurk en minsken fan de Fryske Akademy faker barden. Yn 2002/2003 siet Reinier Salverda yn de ‘Visitatiecommissie’ dy’t de Fryske Akademy tsjin it ljocht hâlde moast. Dat betsjutte dochs in mear as tafallige stúdzje fan hoe’t it by de akademy om en ta gie. ‘Excellent’ wie de konklúzje fan de kommisje.

‘Het vergrootte mijn betrokkenheid, eerst kende ik tien mensen en nu, na vijf maanden, alle zestig. Het deed wel pijn te horen hoe kritisch er in 2004, zeg maar het crisisjaar, over de Fryske Akademy werd gesproken. Nu heb ik meer een concreet beeld van wat de Akademy doet.’

Nei in fearnsieu bûten de grinzen fan Nederlân west te hawwen wie it wol efkes wennen foar Reinier Salverda. ‘Mijn ervaringen met Nederland gaan terug tot dertien jaar Amsterdam en negentien jaar Arnhem. Een vergelijking met een betrekkelijk arm land als Indonesië gaat helemaal niet op.’

‘In Nederland is alles zo nieuw, er verandert zo veel in een hoog tempo. Ook dat is een heel verschil met Engeland of zelfs Indonesië waar tradities veel hardnekkiger blijven voortleven. Hier heerst meer een ‘prikklok’ mentaliteit terwijl bijvoorbeeld in Engeland een mentaliteit overheerst van af = af, ongeacht de tijd. Het is hier meer volgens de regels, bijvoorbeeld bij een KPN, daar besta je pas als je een adres hebt in Nederland. Wat dat betreft kunnen ze er in Indonesië ook wel wat van, maar zij zijn eerder geneigd een ‘bypass’ te maken, terwijl het hier een kwestie is van óf volgens de regels óf het gebeurt niet.’

Underwilens hat Reinier Salverda krekt in nij wenplak fûn op it ‘Unter den Linden’ fan Ljouwert sa’t er it sels neamt: de Eewal. Mar der is noch mear nij, de struktuer, organisaasje en wittenskiplike taken fan Fryske Akademy is yn it koarte hoartsje tiid dat er direkteur-bestjoerder is tuskentiids evaluearre.

‘Zoals bij veel evaluaties kom je sterke punten en zwakke punten tegen. Een van de sterkste punten die wij als onderzoeksinstituut hebben is het innovatieve project HIS GIS van onder andere Hans Mol. Geografische Informatiesystemen die onderzoekers ten dienste staan voor zeg maar fijnmaziger territoriaal onderzoek. Een website die de kadastrale kaarten van bijvoorbeeld de periode 1640-1832 via internet beschikbaar stellen aan onderzoekers. Een prachtig instrument voor onderzoek. Aan de hand van die kadastrale kaarten kun je zien hoe het landbezit en agrarisch vermogen sinds de 12^e eeuw groeide en toenamen en hoe die met de Reformatie verschoven. Het is een fantastisch instrument om bijvoorbeeld het aantal horigen in een bepaald beperkt gebied in beeld te brengen. Of je laat de computer alle woordsamenstellingen met ‘galg’ zoeken en dan kun je zien dat de naam vaker voorkwam aan de grenzen van de bezittingen. Wat er op zou kunnen duiden dat die gronden vroeger als terechtstellingsplekken werden gebruikt.’

‘Dit innovatieve project getuigt van een juiste aanpak met behulp van moderne middelen. Een ander mooi project is de Mercator Educatie. De Fryske Akademy heeft in veertig deeltjes voor elke Europese taalminderheid in beeld gebracht wat de positie van die talen in het onderwijs is. Je hebt dus de beschikking over gegevens van de taalsituatie in het onderwijs én wat de toekomstverwachtingen zijn van de taal in het bestaande onderwijssysteem van een land. Bij elke minderheidstaal werden dezelfde vragen gesteld. Zo kun je door vergelijkingen komen tot een praktisch onderwijsmodel waarin minderheidstalen een plek krijgen.’

‘Het is innovatief en pionierswerk tegelijkertijd. Bij de Fryske Akademy ligt men wat dat betreft voorop, kijk maar naar het project van ‘trijetalige skoallen’ met Nederlands, Fries en Engels naast elkaar. Met experimenten en verder vergelijkend onderzoek met bijvoorbeeld de positie van het Welsh en Baskisch. Die twee minderheidstalen zijn veel sterker in het onderwijs verankerd.’

‘Als je in Friesland wat wil bereiken, dan moet dat langs de weg van mogen en kunnen, niet moeten. Je hoort ze hier al brommen op het moment dat het woord ‘verplicht’ valt. Toch mag de Friese taal best wat sterker geregeld worden in het openbare leven. We moeten streven naar een én – én situatie die vanzelfsprekend moet worden. Dus én Nederlands én Fries. Als je de gemeente Leeuwarden in het Fries aanschrijft krijg je keurig in het Fries antwoord, doe je het in het Nederlands dan krijg je een brief in die taal terug. Zo zou het moeten horen, een keuze. Met de eenwording van Europa heeft Friesland het tij mee, want straks moet iedereen meertalig zijn.’

‘Friezen lijken wat taalhouding betreft veel op de houding in de Randstad tegenover het Nederlands. Volksstammen redeneren daar van ‘Met de Nederlandse taal kom je niet ver’. Een Lousewies van der Laan bijvoorbeeld voedt haar kinderen op in het Engels. Die mentaliteit van ‘Met het Fries kom je niet ver’ heerst hier ook, nog afgezien van statusoverwegingen.’

‘Toen gedeputeerde Bertus Mulder in 2002 voorstelde dat de conducteurs die op de treinen Friesland aandoen, Fries moeten kunnen praten en verstaan werd dat niet overal met het juiste begrip ontvangen. In Nederland is dat én–én–denken nog niet erg ontwikkeld. Het zou vanzelfsprekend moeten zijn Fries te gebruiken bij de dokter, notaris, in de kerk en op school. Wat dat betreft heeft de provincie nu ook het woord ‘en’ ontdekt, maar het mag wel een beetje meer zijn.’

In tredde grut projekt dêr’t de Fryske Akademy mei foar it ljocht komme kin hat te krijen mei it Frysk Wurdboek. In ûndernimming dy’t sûnt 1984 alle jierren in diel ferskine lit. Dit jier is it 21^e diel útkaam en de ein fan it ‘projekt’ is yn sicht. It wurdboek sit by de S en yn 2010 is it ôf. Dat wol sizze it Frysk fan de tiid fan Gysbert Japicx ôf. Miskien is in wurdboek mei de Fryske taal fan de midsieuwen in nije opsje, of de al besteande taaldatabank foar Aldfrysk sterker meitsje en noch mear yntegrearje mei oare fakgebieten. Foar Reinier Salverda is no al dúdlik dat der al in ‘projekt’ yn de klaaikeamer klear stiet.

‘Sinds 1999 is er geld van de provincie beschikbaar voor de plannen om een nieuwe Encyclopedie van Friesland te laten verschijnen. De laatste dateert van 1958 onder redactie van prof. J.H. Brouwer. Er is nu een kwart miljoen euro beschikbaar voor dit project, maar vermoedelijk zullen de kosten hoger uitvallen. Ons probleem is hoe dit mogelijk te maken. En dan heb je te maken met een zekere spanning tussen plannen en geld. De kunst is er geld bij te zoeken en dat zal toch bij de Friese fondsen en het bedrijfsleven vandaan moeten komen.’

‘En geld is natuurlijk sinds de crisis in 2004 een belangrijk punt. Toen werd vastgesteld dat er op een begroting van 3,5 miljoen een miljoen tekort was, dan heeft dat een nasleep. Het heeft mensen onzeker gemaakt over hun eigen baan. En voor een bestuurder beperkt het je financiële speelruimte. Het streven is de belangrijkste tekorten weg te werken en toch ook nieuwe dingen te doen. Wetenschap is net als ‘vogels in de lucht’, terwijl het geld dan de harde werkelijkheid vertegenwoordigt. Dat is de spanning: om die twee zo verschillende zaken bij elkaar te brengen.’

De nije direkteur-bestjoerder priist him gelokkich dat er it net allinnich hoecht te dwaan, lykas syn foargonger Lammert Jansma. De Fryske Akademy hat gjin apart bestjoer mear, mar in Rie fan Tafersjoch. De direkteur-bestjoerder is net allinne, mar makket diel út fan in ‘management-team’ mei in haad algemiene saken en trije fakploechhaden.

‘Mijn inbreng is primair wetenschappelijk en daarnaast draag ik de algemene verantwoordelijkheid. Wij kunnen ons geen financiële problemen meer permitteren. Het is zaak dat we meer marktconform gaan denken, we moeten beslist zakelijker gaan opereren. Je moet je als Fryske Akademy afvragen waar de kerntaken liggen. De akademy is in de eerste plaats een onderzoeksinstituut dat de Friese taal, de cultuur, geschiedenis en de samenleving tot zijn onderzoeksgebied mag rekenen. Misschien zijn we nu wel een veelkoppige draak met een paar koppen te veel.’

‘Dat is een zwakte en misschien is het wel verstandig wat aan anderen over te laten. Het is inmiddels duidelijk voor ons waar de knopen zitten, maar die moeten nog wel worden doorgehakt. Bijvoorbeeld: we hebben een uitgeverij, een boekwinkel, en we zijn een onderzoeksinstituut. Misschien moeten we ons wel beperken tot een paar kerntaken. Bijvoorbeeld de boekwinkel, aan de overkant heeft de Afûk ook een mooie boekwinkel. Misschien moeten we naar een vorm van samenwerking streven of het gewoon samen gaan doen. Een andere vraag is: moeten wij blijven doen wat we doen, en zo ja moet dat dan op dezelfde condities? Onlangs is het boek Een eeuw beroepsonderwijs uitgekomen, en dat was de 1002^e uitgave in een tijdsbestek van minder dan 70 jaar. Een unieke productie, maar kun je dat rendabel volhouden.’

‘En dan zijn er ook nog ‘plattere’ problemen. Het congrescentrum Aljemint heeft een nieuw dak nodig, hoe pak je dat aan zonder dat het budgettair over de grens schiet.’

Sels is Reinier Salverda yn Londen in tige nijsgjirrich ûnderwerp tsjinkaam dat syn bysûndere interesse hat. ‘De veeltaligheid in Londen is een verschijnsel dat een aparte plek heeft. Dat is een interessegebied dat ik meebreng naar Friesland. Want ook hier is een veeltaligheid, denk maar aan het stadsfries in de verschillende steden. Ik ben zeker van plan daar nog iets mee te doen.’

Plannen foar de takomst dy’t nei alle betinken yn 2013 einigje foar de direkteur-bestjoerder. Dat is it jier dat de Fryske Akademy 75 jier bestiet en foar de no 57-jierrige Reinier Salverda in moai momint om dermei op te hâlden. De direkteur sjocht no al fierder, nei it provinsjale Fryske Fiersichten dat him dwaande hâldt mei Fryslân yn 2030. Dan moat der ek noch in Fryslân wêze mei in eigen taal en kultuer dy’t in goed plak hat yn it ûnderwiis en by de minsken, en it leafst: ‘Sa lang as de wyn fan de wolken waait’. Want dat wie yn de midsieuwen foar de Friezen al in ‘formule’ dy’t ‘foar ivich’ betsjutte en faken yn keapakten stie.

Sa lang sil it foar prof. Reinier Salverda yn it Coulonhûs net duorje, mar as it foar de Fryske taal en kultuer wol jildt, sil hy as in tefreden man ôfskie nimme. Want dan hat er dêr in moai fûnemint foar lein yn dy sân jier dy’t er noch te gean hat.

 

Earder publiseard yn de Moanne, 5 (2006),  9 (novimber).