Tijd als een sleepnet over de bodem van de herinnering

JOB DEGENAAR –                                                     

Intrigerende lyriek van Eeltsje Hettinga
Je moet er maar zin in hebben: om een kloeke dichtbundel tot je te nemen, geschreven in het Frysk, waarin literaire taal gebezigd wordt en die veelvuldig verwijst naar zichzelf of daarbuiten, een beroep doet op een veelzijdige kennis van de wereld (zoals van actualiteiten, geografie, geschiedenis, mythologie, beeldende kunst en muziek) en die je bovendien uiterst somber doet stemmen over het menselijk bestaan en de wereld. Ook veronderstelt zijn werk kennis van taal en letterkunde. Zo zit de uitdrukking ’te stoel en te bank sitte’ verscholen in ‘Dêr’t it sit, te stoel, hast, te bank’ en de bekende uitspraak van Obe Postma, ”t Hat west, it is’ echoot in ‘It hat west’. Zulke, op elkaar en de wereld eromheen ingespeelde gedichten hebben het gevaar in zich dat een deel je ontgaat zodra je een schakel over het hoofd ziet en schrikt daardoor luie lezers af. Die missen echter veel.

De gedichten van Hettinga, rijk aan klank en metaforen, zijn vooral in hun samenhang intrigerend. Het centrale thema van de bundel is de val van de mens. In de afdeling Ikader spreekt hij van ‘In sneuveljen, in fallen dit bestean’. De titel ‘Ikader’ verwijst zowel naar Icarus’ val als naar de mysterieuze verdwijning van Bas Jan Ader (lees de boektitel als ‘Ik Ader’), tijdens een zeiltocht over de Atlantische Oceaan.

De bundel opent met het motto It is let en belibje silst it as altiten te let. (een regel die twee keer opduikt in het gedicht Sault St. Marie) en is in twee delen opgesplitst. Het centrale thema is in beide de neergang van de mens. Het eerste deel bevat vooral gedichten die een sterke samenhang vertonen; het tweede is diverser, anekdotischer ook, en bevat meer particuliere poëzie voor, over en naar aanleiding van derden. De grote kracht van Ikader zit vooral in de vaste thematiek en de soms uitstijgende regels. Het lege, troosteloze bestaan, waarin god niet waarneembaar is, komt geregeld, naar mijn smaak soms wel eens wat teveel, terug in regels als ‘ít oerweldigjende/lege wêzen gods’, ‘in it neat fan nacht en nimmenslân’,  ‘Lykas God docht romte der it swijen ta’, ‘sa ferkaam in âlde God ta Neat en Nimmen’ en ‘yn de djipte fan in Niks’. De afwezige god blijkt ook uit de mooie vergelijking van het sterrenlicht dat niet uit black holes kan ontsnappen en ‘as gods bestean gjin spoaren’ laat.

Bijna apocalyptisch doet het lange, sprankelende en klankrijke openingsgedicht aan, waar paarden draven in de nacht ‘op de stream fan in lang Neat’. Soms duiken in Hettinga’s verzen surrealistische beelden op, zoals ‘fisken dy’t / har de hannen stikken klapten’. Het literaire taalgebruik komt wel eens wat gekunsteld over, zoals in ‘yn spegels heech en wetterflakten blak’, en een gedicht als In winterreis lijdt m.i. onder teveel Wortspielereien en voorspelbare inhoud. Daarin gaan drie mannen, waaronder de ik-figuur, ’trije keningen’, gehuld in Russische jassen en berenmutsen, op een koude zondagmorgen in januari naar Bremen. Ze passeren ‘Buddhapost’ (mix van Budapest en Buitenpost), een tankstation, kwalsterflakten bûnt as striekarton’- we zijn immers inmiddels in Oost-Groningen aanbeland- en Eddy S. (in de noten achterin het boek staat de naam voluit), de ‘grutte skinker’, laat ‘de wurden (rôlen) as vodka út de drok klotsende treppot’ en er wordt ‘A kapella-la’ gezongen, want de alcohol doet ook zijn werk. Neil Youngs muziek ‘Long may you run’ komt veelbetekenend voorbij en de zee kletst (in twee betekenissen) ‘ûnder kaptein Wal Rus’ babelbark’. Enerzijds vernuftig en grappig, anderzijds geforceerd en melig.

Soms ontstaan er krachtige metaforen, zoals in een gedicht over New York. Daar ‘skeat de metro as in slange/ hurd de ûnderwrâld yn’. De tijd, een ‘Sleepnet oer de boaiem/fan it oantinken’, is ook zo’n weerbarstig beeld dat beklijft. Beschrijvingen monden bij Hettinga altijd uit in een weidser verband. Tijdens een stormachtige januaridag leest de ‘ik’ bijvoorbeeld een boek over de Krimoorlog. Automatisch verschuift het perspectief: Zwarte Zee, Kremlin, de ontnomen vrijheid van literaire expressie van een dichter (‘in dichter it rjocht ûntnimmend op azem en liet’). Daarbij komt Eeltsje Hettinga soms tot prachtige uitspraken. Zo wordt de zin van het bestaan vergeleken met ‘fan wat yn de muzyk/ it swijen is’. In ‘Op ‘e tonge fan it lân’ (let op het woordspel met ‘landtong’), dat zich op Cape Cod, Cornwall, afspeelt, dicht hij: ‘Allyk brieven rûgelen fûgels de baai oer’. Het eindigt sterk evocatief: ‘Heger driuwt de tiid it tij, oant alles swijt’.

Soms is de toon aangenaam luchtig, zoals in Kensto: ‘Kensto de dream fan it ljochte bernespul’. Het gaat onder meer over een ei dat zich losmaakt van het veen en opstijgt als een ‘lytse wite zeppelin’. Daarin wordt met de uitdrukking ’tand des tijds’ gespeeld: ‘Hear yn it aai it tikjen fan tiid syn tosk,/ de slach by it skeppen fan romte yn it brekken’. Die lichte toon is ook in het fraaie ‘Tinner as de wyn’ voorhanden, waarin ’tusken twa deadebetinkings yn (…) it libben him iepen(teart)/ in liet, licht as de rûzjende rokken van Rixt’.

Zijn poëzie gaat de werkelijkheid niet uit de weg en is soms zelfs expliciet geëngageerd: de nazi’s in Italië, Vlaams en Fries nationalisme, misbruik van bisschoppen en de reeds genoemde ingeperkte meningsuiting in Rusland passeren de revue. Hettinga schroomt niet ons zijn kritische houding daarover te onthouden. Met de onheilspellende gebeurtenissen op het Noorse eilandje Utøya eindigt de bundel. Over anekdotiek en engagement wordt in Nederlandse poëziekritiek nogal eens neerbuigend gedaan. In veel grote wereldliteratuur, zoals in Angelsaksische, komen beide echter frequent voor. Wat mij betreft, stijgt Eeltsje Hettinga op schitterende wijze boven onze nauwe beoordelingsgrenzen uit door ‘Utøya’ als ultieme menselijke val neer te zetten, daarbij beelden creërend die als een sleepnet over de bodem van onze herinnering zullen beklijven.

 

In man wint fan Johannes de Apokalyps

In man wint fan Johannes de Apokalyps

nimt ta eksimpel himsels de stamsellen

út de White Power-bommen fan Oklahoma en

skriuwt as Gods feint de traktaten fan ferlos.

In man skept himsels syn heldedei, fertrapet

yn park en tún de planten en krûden mei útlânske

nammen. Ariry, ananasbrem en

Turkse roas sette him it skom op ‘e mûle.

By in boerehûs, wrak as de gatten

yn it gebit fan doarpen yn ’t krimpen, fleane

skaden oer bline muorren: in spul fan skimen wêryn’t

in man ienlik foar kening en kriger spilet.

Fan heksen hastige, ropt yn de holten

fan it hert (as ienris by Macbeth) de lust en deadzje.

Koel berekkenet in man it lot en it let

oant yn ‘e fierste see-earm fan steat syn kusten.

Sûnder lûd weidet hate syn bokken fet.

Hoe ’t him de stimmen rope: Duncan, Duncan dead.

Under de dream, syn eilân, woedet dûm de dea.

Nei nitraat priuwt de wyn, skrassend de bosken fan Utøya oer.

 

 

 

Ikader, Eeltsje Hettinga, uitgegeven door de Gerben Rypma Stifting, Blauhûs (2012)

Reagearje

DE MOANNE

'de Moanne' wol in breed en kreatyf poadium biede foar aktuele en skôgjende bydragen oer kultuer en de keunsten. 'de Moanne' lit sjen wat der yn en om Fryslân spilet, yn taal, byld en nije media. 'de Moanne' ferskynt op it web, op papier en organisearret 'live'-moetingen.