Kunst en cultuur

JAN PIER BRANDS – 

Over kunst en cultuur: zoals ik het zie: cultuur is de regel en kunst is de uitzondering. Cultuur gaat over: zo doen wij dit met elkaar, kunst gaat over een nieuw perspectief, een alternatief. Er zijn volgens mij drie hoofdredenen voor een overheid om kunst en cultuur te steunen:

– omdat we elkaar het genot en plezier gunnen van het bezoeken en het zelf maken van kunst en cultuur;
– omdat we het belangrijk vindt dat er plekken in de samenleving zijn waar experimenten plaatsvinden, als  maatschappelijke research en development;
– omdat we het belangrijk vinden dat ons erfgoed wordt bewaard en getoond, zodat we weten waar we vandaan komen

Niets komt voor niets, er is werk aan de winkel. Dat geldt helemaal voor het behouden van de creatieve leiders, die op hetzelfde niveau als vorig jaar willen doorgaan. Doorpakken nu, of zij gaan hun heil elders zoeken.

Natuurlijk lopen deze drie dingen door elkaar: ik heb bijvoorbeeld erg veel plezier aan het bezoeken van een experimenteel cultureel evenement. Ik weet ook dat veel mensen plezier beleven aan het bekijken van erfgoed. Ik ben goed bevriend met kunstenaars die erfgoed gebruiken voor hun experiment. Maar volgens mij helpt het als we deze drie hoofdredenen voor de steun van overheid aan kunst en cultuur te onderscheiden: plezier, experiment, erfgoed.

De steun van de overheid aan kunst en cultuur is per definitie politiek en hangt nauw samen met de ideologie en mensbeeld – of vaak ook het belang – van de ideologiche stroming die dominant is. Zo was in Nederland in de afgelopen 30 jaar het zogenaamde economische belang van cultuur dominant: de culturele ondernemer, cultuur als middel voor citybranding, Richard Florida’s Rise of the Creative Class en is de afgelopen 10 jaar de interesse voor de sociale rol van kunst en cultuur  toegenomen, misschien wel als tegenbeweging: de wederopstanding van community art, inclusiviteit, de kwaliteit van cultuur wordt ingezet voor het mogelijk maken van ontmoeting en ontplooiing.

Cultuurbeleid is een politiek middel om gewenste ontwikkelingen in de samenleving vorm te geven. In de partijprogramma’s voor de komende verkiezingen zie je min of meer terug: specifieke opvattingen over erfgoed en identiteit, cultuur als magneet voor toerisme en werkgelegenheid, cultuur als maatschappelijke binder.

In relatie met vier andere strategische pijlers van maatschappelijke ontwikkeling, namelijk economische, sociale, ecologische en infrastucturele strategieën, ontstaat de mogelijkheid van een integrale en interconnectieve aanpak van maatschappelijke vraagstukken. Culturele Hoofdstad is natuurlijk de exponent van dit idee: een geregisseerd moment waarin genot, experiment en erfgoed zijn verbonden aan gewenste economische, sociale, ecologische, infrastructurele en culturele ontwikkelingen.

In de praktijk een hoop geploeter, maar In de beste gevallen stijgt zoiets uit boven de som der delen: een adembenemend, allesverbindend vergezicht: een visioen van een nieuwe wereld, een grote mogelijke verandering, een connectie met iets groters, het besef dat het onmogelijke daadwerkelijk mogelijk is. Een gevoel dat de aanhang van Ajax gisteren gehad moet hebben.

Ik denk dat iedereen dit herkent: een onverwachte, onvoorstelbare, uitzonderlijke ervaring die alles op zijn kop zet en die als een soort ‘waarheidsbeleving’ ervaren kan worden De Franse filosoof Alain Badiou noemt dit ‘het evenement’, de radicale breuk met de bestaande wereld, die je denken en handelen op zijn kop zet. Dit gebeurt volgens hem in de wetenschap, de liefde, de politiek en de kunst. Ik meen dat ik dit in de liefde en de kunst heb meegemaakt: een ervaring die dwong tot handelen. In het geval van de kunst betrof dit een concert van de Australische band the Scientists tijdens Sneekwave in Sneek in 1985: er werd mij de mogelijkheid van een nieuwe wereld getoond, waar ik niet anders kon dan daar in binnentreden.

Leeuwarden kende in de tweede helft van 2013 een zeldzame aaneenschakeling van dit soort ervaringen, waarvan soms cultuur de aanjager was, een sommige zaken geregisseerd plaatshadden en een deel toeval en noodlot was. Beslissende momenten waardoor sociale dynamiek ontstond. Het zorgde voor een collectief gevoel van opwinding en een gevoel van verbondenheid in Leeuwarden. In mei 2013 promoveerde Cambuur naar de eredivisie en haalde Aris de landelijke finale basketbal. In september opende Maxima het Fries museum en werd Leeuwarden de Nederlandse afvaardiging als culturele hoofdstad  van Europa 2018. In oktober brandde het geboortehuis van Mata Hari af aan de Voorstreek en was er collectieve hulp voor de getroffenen. In december tot slot stond het Zaailand vol voor Serious Request. Ik voelde dat jaar een soort prikkelende opwinding, bijna als een prille verliefdheid. Verrek: het KAN gewoon. Momentum.

Die verliefdheid kan ineens bekoeld worden: Rotterdam was culturele hoofdstad in 2001 met als thema Rotterdam is vele steden. Met de aanslag op de Twin Towers en de moord op Fortuyn, waarbij zeker dat laatste in Rotterdam diepe impact had, werd een periode voortgezet van verdeeldheid. Hoewel de realisatie van de Markthal, Rotterdam CS en ‘De Rotterdam’, het gebouw van Rem Koolhaas in 2012 anders doet vermoeden, is die periode nog niet voorbij.  Ik ervaar Rotterdam als een gefragmenteerde stad, waarbij ik de rol van het culturele instituut zie om nieuwe perspectieven, ‘alternatieven’ mogelijk te maken en te tonen. Het ideaal van Leeuwarden Culturele Hoofdstad: de Iepen Mienskip kreeg het met haar antithese van de Blokkeerfries ook voor de kiezen. Niets komt voor niets, er is werk aan de winkel. Dat geldt helemaal voor het behouden van de creatieve leiders, die op hetzelfde niveau als vorig jaar willen doorgaan. Doorpakken nu, of zij gaan hun heil elders zoeken.

Culturele Hoofdstad laat zien dat momentum in zekere zin te regisseren is. De kunst is om het momentum te verlengen. Liverpool en Lille laten zien dat dit kan. Hoe doen zij dit: door de vijf strategische pijlers in samenhang met elkaar in te zetten: cultuur als motor voor economische, sociale, ecologische en infrastructurele ontwikkeling. Dit gaat verder dan goede bedoelingen in de culturele paragraaf van het verkiezingsprogamma, maar dit verlangt van jullie als politieke leiders het formuleren van een ideaal voor deze provincie, een project waar opnieuw cultuur de aanjager is en waar uitzonderlijke ervaringen, nieuwe perspectieven en nooit voor mogelijk gehouden ontwikkelingen in gang worden gezet.