Goldbergvariaties in Lutherse kerk

Wereldberoemd werden de Goldbergvariaties, toen pianist Glenn Gould (1932-1982) ze in 1955 opnam. Het betekende voor Gould het begin van zijn roem en zeker ook voor de herwaardering van de muziek van Bach (1685-1750). Of Bach het zelf wat zou hebben gevonden, is maar de vraag. De manier van spelen was een stuk swingender dan Bach had bedoeld. Bedenk daar het norse gezicht van de componist maar eens bij.

De uitvoering van klavecinist Menno van Delft komende zondag in de Lutherse Kerk had Bachs oor waarschijnlijk meer kunnen waarderen. Al is het alleen maar omdat Van Delft het stuk speelt op klavecimbel, voor welk instrument het ook geschreven is. Schrijver Bert Natter, die een fictieve roman schreef over de componist Goldberg, leest tussen de stukken door voor uit zijn boek.

Niet alleen Goulds uitvoering van de variaties was niet een idee van Bach, ook de hedendaagse naam van het stuk is niet door hem bedacht. Op het titelblad van de variaties schreef de componist nooit de naam Goldberg.

Dat we het stuk nu toch zo noemen, komt door een Bach-biografie uit 1802 van Johann Nikolaus Forkel. Hij stelt dat Bach het werk schreef voor graaf Hermann Carl von Keyserlingk. Die had klavecinist Johann Gottlieb Goldberg (1727-1756) in dienst. De graaf had last van slapeloze nachten en vroeg aan Bach iets vrolijks te componeren, wat Goldberg tijdens de nachten kon spelen.

Het is de vraag of het verhaal klopt. ‘Rond 2000 kwam er een grote biografie uit waarin de biograaf (Christoph Wolff) schreef dat het te mooi was om waar te zijn’, aldus schrijver Bert Natter.

Voor Natter zorgde de twijfel van Wolff ervoor om zich te verdiepen in Goldberg. Het leidde tot een meer dan zeshonderd pagina’s tellende roman. Aan de hand van een hedendaags karakter, een gesjeesde student musicologie, vertelt de schrijver het verhaal van Goldberg, zoals het gegaan zou kunnen zijn. De musicoloog uit het boek doet obsessief onderzoek naar de klavecinist. Brief na brief duikelt hij op in de archieven. Een enkele brief is echt, maar de meeste zijn door Natter verzonnen. ‘De suggestie wordt gewekt dat hij echt dingen ontdekt.’

Goldberg komt dus tot leven. Maar wat is er werkelijk bekend over hem? ‘Alles wat we weten over Goldberg past op de achterkant van een envelop’, zegt de hoofdpersoon al snel in het boek. ‘Dat is niet helemaal de waarheid’, aldus Natter. ‘Je weet best aardig wat over zijn leven. De ingang om iets over hem te vinden is Bach. Bach was belangrijk, dus zijn al zijn leerlingen belangrijk vanwege Bach.’

Wat in ieder geval wel bekend is, is dat Goldberg in 1727 is geboren in Danzig en dat graaf Keyserlingk hem op jonge leeftijd meenam naar Dresden. Daar werd hij onderwezen door Bach en een van diens zonen. Maar ook veel details zijn over Goldberg bekend. Hij trok bijvoorbeeld met de graaf naar Sint Petersburg. Warschau bezocht hij zelfs vaker dan eens. ‘Soms is het heel goed te reconstrueren met wie hij bijvoorbeeld in de koets zat. Maar voor mijn boek was dat niet allemaal spectaculair.’

Wel interessant voor het boek waren beschrijvingen van Goldberg door anderen in muziektijdschriften of boeken uit de tijd van Goldberg. ‘Daarin wordt ten eerste zijn enorme virtuositeit genoemd en verder dat hij een onaangenaam, stijfkoppig karakter had. Nu wordt dat wel vaker over virtuoze musici of componisten uit die tijd gezegd, maar toen ik het las, zag ik meteen iemand voor me. Als er had gestaan: het was een heel aardige man, denk je niet: daar ga ik een boek over schrijven. Het moet niet een ideale schoonzoon zijn. Ook het feit dat hij jong stierf (op zijn 29ste) was interessant. Een kort dramatisch leven.’

Behalve virtuoos spelen op klavecimbel, componeerde Goldberg ook een aantal stukken. Daarvan zijn onder meer nog twee klavierconcerten bekend. Van Delft speelt ook werken van Goldberg zelf. Welke precies, en welke variaties van Bach hij speelt, is nog een verrassing. Niet allemaal in elk geval. ‘Dan ben je vijf kwartier verder’, zegt Natter.

Het idee om samen op het podium te staan, ontstond bij een eerder uitgegeven boek van Natter, Begeerte heeft ons aangeraakt. Daarin speelt een klavecimbel een belangrijke rol. Via Natters redacteur kwamen de twee met elkaar in contact. ‘De combinatie is prettig, ook voor het publiek. Als ik mensen drie kwartier voorlees, is dat vaak veel te lang. Zo lang luisteren naar klavecimbel is vaak ook te lang. Zo wisselt het elkaar af en ik vind dat het iets toevoegt.’

Bert Natter en Menno van Delft zijn zondag 21 februari om 15.00 uur te beluisteren in de Lutherse Kerk in Leeuwarden. Kaartjes (vijftien euro) zijn te koop via www.harmonie.nl, bij Poort Music of ’s middags in de kerk. Reserveren kan via: info@appassionata-leeuwarden.nl.