Gebaretaal: lûden as streamende foarmen troch de romte bewege litte

JANNA VAN DER MEER – 

Dyn memmetaal is de taal fan it hert, de taal wêryn’tst dysels it bêste en meast natuerlik uterje kinst. Dêrom wie it in wichtige stap foar dôven en gehoarbeheinde minsken doe’t ferline jier de Nederlânske Gebaretaal neist it Nederlânsk en it Frysk de tredde offisjele taal waard.

Dat jout harren nammentlik it rjocht om gebaretaal te brûken en ynformaasje te ûntfangen yn dy taal. De oerheid moat ek mear gebaretolken brûke, ûnder oaren by grutte nijseveneminten en wichtige parsekonferinsjes, lykas de parsekonferinsjes fan it kabinet oer de koronamaatregels.

Gebaretaal is gjin universele taal. Nederlânske gebaretaal ferskilt bygelyks fan Dútsk en Sineesk. Dochs sille Nederlânske dôve minsken rapper manieren fine om Sineeske dôven te begripen as harren hearrende tsjinhingers. Gebaretaal is in folweardige taal. As dôven de kâns krije om gebaretaal te sprekken, ûnderfine se gjin beheiningen. Dat hat altyd sa west. De dôven hienen faaks net folle, mar se hienen wol har gebaren. Oant by in ynternasjonale konvinsje foar it dôveûnderwiis yn 1880 hearrende dosinten besleaten dat it tiid wie om gebaretaal op skoallen te ferbieden. De dôven moasten liplêze en spraakterapy krije. Under de rivieren wienen minsken dêr hiel strang yn, derboppe wat minder, mar gebaren waarden oeral sjoen as minderweardich. Dy praktyk gie troch oant yn de jierren njoggentich fan de foarige iuw. De erkenning fan gebaretaal as offisjele taal is dêrom ek in wichtige stap yn it emansipaasjeproses fan dôven en gehoarbeheinden.

‘Ik ben er blij mee’, seit Erika Zeegers, al 31 jier tolk Nederlânske gebaretaal. ‘Het is een erkenning van de taal én van de identiteit van veel dove gebarentaalgebruikers. Het gelijkwaardig gebruiken van de taal is nu geen gunst meer. En dat past bij de nieuwe generatie doven, die zelfbewust, bereisd en steeds meer hoger opgeleid is. Ze willen hun eigen unieke bijdrage leveren aan de samenleving.’

Erika tolket ek op kulturele eveneminten en hat bygelyks de lêste twa jier aktyf west op it Oerol Festival. De organisaasje woe it festival tagonklik meitsje foar dôven en hearrenden. Fanwege korona wie it programma firtueel, wat foar nije mooglikheden soarge om wat nijs mei tolken út te finen.

Yn it twadde jier woene Oerol en Erika lykwols in stap fierder gean troch te eksperimintearjen mei gebaretaal as keunstfoarm, om de dôven sels sichtber te meitsjen. De organisaasje stie dêrfoar iepen, wat resultearre yn in film wêryn’t in dôve en in hearrende ferteller har ferhaal diene yn har eigen taal. ‘Ik vind het heel belangrijk om niet steeds over doven te praten. Van alles voor hun in te vullen’, leit Erika út. ‘Doven hebben hun eigen stem. Als tolk hoor ik mij op de achtergrond te houden. Het gaat niet om mij. Ik ben een middel.’

Theater met Tolk

Dêrom beluts Erika Theater met Tolk by it Oerol Festival. Dat is in organisaasje foar en troch dôven en gehoarbeheinden. Theater met Tolk advisearret teäters, muzyklokalen, selskippen en orkesten by it tagonklik meitsjen fan har aktiviteiten. In protte artysten en poadia witte net hoe’t se dat dwaan moatte. Se binne bygelyks bang dat in tolk de foarstelling fersteure sil, of se tinke dat it djoer is om dat te organisearjen. Theater met Tolk helpt om dy soargen wei te nimmen. Se stipet ek de promoasje fan organisearre aktiviteiten. Tagonklike foarstellingen wurde ûnder de dôvemienskip bekend makke fia de theatermettolk.nl-side en oare (sosjale) mediakanalen. Dat betsjut trouwens net dat de dôvemienskip dêrnei massaal tastreamt. De measte dôven en gehoarbeheinden binne net grutbrocht mei it besykjen fan teäters en festivals, dus ek dêr is noch in weareld te winnen.

Aschwin van Leeuwen en Frank Allard, yn ’e mande mei Monique van Brakel-Koppe en Peter van Brakel, binne de inisjatyfnimmers fan Theater met Tolk. Aschwin: ‘Mijn moeder was nog nooit naar een musical geweest, ik ook niet. Dus regelde ik kaartjes voor Saturday Night Fever, voor ons tweeën. Ik vond dat het er allemaal prachtig uitzag, maar ik miste natuurlijk wel heel veel. Dat was frustrerend!’

Frank hie in ferlykbere ûnderfining: ‘Wij gingen met de hele familie naar Cats. Het was onbeleefd me daaraan te onttrekken, maar ik vond er weinig aan, omdat ik veel niet begreep.’

Beide hearen besleaten om noait wer nei in foarstelling te gean sûnder in tolk. Tegearre mei twa oare dôven stichten se Theater met Tolk. De ambysjes fan dat inisjatyf geane fierder as it tagonklik meitsjen fan kulturele eveneminten. It ideaal is om ek mear dôve artysten op it poadium te bringen. Frank: ‘Doven en slechthorenden kunnen zelf ook kunst en theater maken. Het gaat er niet alleen om doven aan de wereld van de horenden deel te laten nemen. Doven hebben horenden ook veel te bieden. Hun inbreng kan een verrijking zijn van het culturele leven in Nederland.’

Emansipaasje

In oar aspekt fan de emansipaasje fan dôven is dat de dôven sels ek begjinne te tolkjen. ‘Dat was het plan met Oerol dit jaar ook’, seit Erika. ‘Maar het is niet gelukt.’ As in dôve persoan tolket, wurdt hy fieden yn syn wurk troch in hearrende persoan. Dy fertaalt wat te hearren is oan in dôve tolk. En de dôve tolk makket dêr dan in oersetting fan dy’t korrekt is yn elke nuânse. ‘Zoiets vergt wel voorbereiding’, leit Erika út. ‘Maar je krijgt wel een mooiere vertaling. Ik vind, ondanks mijn lange ervaring, dat dove tolken, als native speaker, de vertaling perfectioneren: als het ware de kers op de taart. Dat is met alle talen zo en daardoor blijft vertalen altijd een uitdaging.’

Poëzy is wol in hiele spesjale útdaging. As jo bygelyks sprutsen fersen oersette nei gebaretaal, moatte jo wat dwaan mei ritme, lûd en rym. Dy stilistyske apparaten foegje ommers wat essinsjeels ta oan in gedicht. Soms is dat it gedicht. De keunst is no om dat sichtber te meitsjen mei gebaren dy’t in estetysk gefoel oproppe, de lûden troch streamende foarmen troch de romte bewege te litten.

Fansels skriuwe dôven en gehoarbeheinden sels ek poëzy yn har memmetaal. It is dreech om dy skriftlik fêst te lizzen en dat is ek net de bedoeling; hearrende minsken moatte boeid wurde troch de skjintme fan fisuele poëzy. Sels muzyk kin oerset wurde yn gebaretaal. Mar net alle tolken dogge dat. Erika set bygelyks ferskes oer, mar allinnich as se tekst ha.

Foar har giet it tolkjen net oer taal, mar oer kommunikaasje meielkoar: ‘Het gaat om mensen, hun cultuur en de plek die deze cultuur inneemt in onze samenleving. Je moet rekening houden met het feit dat doven en slechthorenden een minderheid vormen. Als lid van een minderheidscultuur beweeg je je anders in een samenleving dan wanneer je bij de dominante groep zou horen.’

Erika belibbe dat út ’e earste hân doe’t se krekt de gebaretaal behearske en op it punt stie om in gearkomsteromte yn te gean foar dôven en gehoarbeheinden. Ferlegen mei de situaasje rûn se yn in rjochte line nei de bar, dwers tusken al dy gestikulearjende minsken troch, om net prate te hoegen. It wie yntimidearjend. ‘Ik hoorde opeens bij een minderheid’, seit se. ‘En dat stemde nederig. Ik realiseerde me hoe het leven voor doven kan zijn. Het was de start van alles wat ik nu doe en wie ik ben geworden.’

Dilemma

It moat dúdlik wêze dat de emansipaasje fan dôven en gehoarbeheinden op ’t stuit in grutte sprong makket. En it is miskien wrang dat krekt no’t de dôvekultuer himsels posisjonearret as in folweardige libbenswize, neist dy fan ‘e hearrenden, de medyske wrâld hieltyd mear yn steat is om dôfheid te ‘reparearjen’, as in technysk probleem.

As it binnenear net mear funksjonearret, mar de gehoarsenuw it noch wol docht, kin in kochleêr ymplantaat (CI: cochleair implantaat) in opsje wêze om wer wat te hearren. Op it stuit kin in CI net soargje dat immen wer perfekt hearre kin, mar de technology ûntwikkelet him sa fluch dat guon beweare dat oer hûndert jier de dôvekultuer net mear bestean sil.

Alders fan bern dy’t har kwalifisearje foar in CI sjogge harsels foar in drege kar stean. Guon kieze derfoar om har bern sûnder CI grut te bringen. Neffens har ûntwikkelje bern in sterkere identiteit as se opgroeie yn ’e dôvekultuer.

Oan ’e oare kant: wolle jo jo bern de kâns ûntnimme om makliker by de mearderheid oan te sluten? Dêrneist heart 90 prosint fan ’e âlders fan dôve bern by de hearrenden. Se komme fuortendaliks yn it medyske sirkwy en hawwe gjin kennis fan ’e dôvekultuer.

Aschwin en Frank wize op it gefaar dat bern mei in CI altyd tusken twa wrâlden navigearje moatte sille. Dat se miskien altyd op har teannen rinne moatte, om te foldwaan oan ‘e ferwachtingen fan hearrenden: ‘Wij als doven vinden het daarom belangrijk dat elke dove baby of kind van jongs af aan met gebarentaal in aanraking komt. Dan ontwikkelen ze dat goed, ook al dragen ze een CI. Je moet het totaalpakket aanbieden, om het ook een “totaal mens” te laten worden. Een CI is een gegeven in de dovenwereld, maar geen wondermiddel en het is aan ons om ervoor te zorgen dat wij als gemeenschap onze cultuur en onze taal, ook nu een CI geïntroduceerd is, beschermen en aan ouders van dove kinderen laten zien wie we zijn en wat we kunnen.’