In frijheid dy’t net fanselssprekkend is

ELSKE SCHOTANUS – 

Wat te ferwachtsjen fan it neispyljen fan de oerfal op de Blokhúspoart sa’t dy yn 1944 troch de Fryske Knokploech útfierd is om in grut tal finzenen te befrijen? Foute rotsakken fan moffen, stoere fersetshelden en fikse poarsje sentimint? Yn de oanrin nei de foarstelling ta, hat De Oerfal de nedige publisiteit krigen, want krekt dít barren foar it fuotljocht te bringen en dat dan ek nochris dêr, op it binnenplein fan it eardere hûs fan bewar en straffinzenis dat is by definysje bysûnder. Sa falt yn de LC fan 28 augustus te lêzen dat der foar de opfiering fan it stik op ’e nij ûndersyk dien is, ûnder mear troch mei de neibesteanden fan belutsenen te praten. Op ’e nij, want earder, yn 1962, is de oerfal ferfilme en it filmscript is, neffens betinker en skriuwer Dick Jansen, ‘gort- en gortdroog’, wyls hy en regisseur Tineke Broers mei it teaterstik benammen ek de minslike dilemma’s yn kaart bringe wolle.

Steande oan in taffeltsje, op de luchtplaats fan de eardere finzenis dêr’t Dútske soldaten wachtrinne, nim ik it programmaboekje troch. Dêryn binne de persoanlike reaksjes fan de meiwurkers oan it stik te lêzen: oer in pake dy’t socht waard, in oerpake dy’t ûnderdûkers hie en mear as ien kear wurdt der oan referearre dat de frijheid dêr’t wy yn libje perfoarst net fanselssprekend is.

As, even foar’t de foarstelling begjint, in keppel dowen har, fan it dak fan it twadde poartgebou ôf him op ’e wjukken jout – gjin wite, mar grize – sjit Grijs verleden fan Chris van der Heijden my yn it sin, in boek dat ik koartby lies en dat, yn it sok fan histoarikus Ernst Kossmann syn akkomodaasjeteory en de ynaugurele rede ‘In de ban fan goed en fout’ fan Hans Blom, ôfrekkenet mei it byld dat histoarikus Lou de Jong fan de oarloch kreëarre hie: der wienen goede en foute Nederlanners, de NSB-ers foaroer it ferset, mar sa swart-wyt lei it yn ’e werklikheid allegear net. En yn de foarstelling?

Nei analogy fan de film nei it senario fan Lou de Jong, ynlaat troch de foarsitter fan de Nationale Federatieve Raad van het Voormalig Verzet in Nederland, begjint it teaterstik mei in in wurdsje fan Gerrit Fokkema. Hy is ien fan de minsken dy’t troch de knokploech befrijd waard en hat nau belutsen west hat by de tariedings. Berne yn ’23 is Fokkema de iennige dy’t it ferhaal noch neifertelle kin en dat krekt hy dêr stiet, dizze helder formulearjende âldman: dat lit dy net kâld. Op de achtergrûn it dekôr: de sellen, de keamer fan Oberscharführer Albrecht, de wachtpost, de húskeamer dêr’t de KP-mannen by elkoar komme. In dekôr – in moai stik wurk fan Jaap Groen – tsjin de achtergrûn fan it twadde poartgebou. Dêrmei doocht net allinne de entoeraazje, it jild likegoed foar de klean, dy azemje folslein de sfear fan de jierren fjirtich. De koeriersters op harren fytsen, in soldaat dy’t lallend foarby komt, in broekje noch.

As der in ‘griis’ is, dan sit dat yn elk gefal net oan de kant fan de Dútsers. It senario bringt in Oberscharführer nei foaren dy’t poer- en poerswart is: in beest, yn syn blaffen, yn syn manipulearjen, yn syn wredens, yn de seksuele taneierings ta syn sekretaresse, de bloedmoaie Jeltje en sels as er dwaande is in antwurd te formulearjen oan syn soantsje dy’t him skriuwt dat mem dit jier gjin krystbeam keapje koe, is er, yn dat iene momint fan tearens, klisjee. De boal, dy’t oesa wiis mei syn bern is, uteret gjin inkelde twifel oer syn oanwêzichheid yn in beset lân. Dat syn wredens mooglik ek oanfitere, miskien wol feroarsake wurdt troch it systeem dêr’t er yn grutbrocht is, yn funsjonearret en miskien ek net út kin, dy fraach, dêr giet De Oerfal net oer. Wa’t fout is, in nazy, in SD-er, stiet blykber net foar dilemma’s. Wat dan wer neat ôfdocht oan de aktearpresintaasje fan Frans Planken dy’t, heal Nederlânsk, heal Dútsk pratend in hearlik ‘verdammter Schweinhunde’ brullende mof delset.

It ‘griis’ sit ek net by de adjunkt direkteur fan de finzenis, in Nederlanner, mar wol yn it hottefyljen fan de Fokkema’s: de noch jonge en obsternate Gerrit dy’t syn heit, in djipleauwige grienteboer dy’t de straffinzenis as klant hat, oanfalt op syn tinken datst hearrich wêze moatst oan it troch de Hear boppe dy stelde gesach.

De knopploechmannen binne koart en saaklik, stoer, as ferwachte. Gjin omballingen oer it waar of persoanlike saken. Koart, helder en beret trochnimme: hoe pakke wy dizze put oan. Harren dilemma sit by de kar: wa nimme wy ál en wa nimme wy nét mei as wy ienkear binnen binne. De mear persoanlike dilemma’s sitte by de eardere plysjeman dy’t om meiwurking frege wurdt: syn wyfke is swier. En der is Taco syn frou dy’t, mocht it misbeteare, allinne achterbliuwe sil mei de bern en, hoewol’t sy achter de aksje stiet, op in stuit toch yn panyk rekket. Mar se gean, de mannen en helden binne it. As it om it ferhaal giet, stiet it teaterstik al mei al tichter by Lou de Jong as by Chris van der Heijden, mar tagelyk betink ik my dat it ûnderwerp him dêr ek net foar lient.

By de opbou fan it stik binne wol kanttekeningen te setten: de oergongen tusken de sênes foar it skoft ferrinne jústjes te traach, dy hienen wat mear troch elkoar rinne kind. Nei it skoft, as it safier is dat de oerfal plak fine sil, is der mear hektyk en as dy der even net is, wurket it net langer steurend, want der is altiten noch dy stadich en tagelyk feninich tikjende klok dy’t de tiidsdruk dêr’t de groep ûnder operearret oanjout. Ek de muzykkar wurket deroan mei dat de twadde helte teatraal sjoen mear spanning ynhat as de earste. It ferhaal wurdt op plakken lykwols tefolle útspûn. Sa hie de sêne mei de brieveskriuwerij – brieven oan neibesteanden foar it gefal de KP-ers pakt wurde – koarter kind. De ûntfangster fan it brief komt ek nochris oan bod en dan komt deselde ynformaasje ek noch werom yn in liet en dy lietteksten binne nochal swiet. Wa’t de beide finzenen dêr’t de oerfal om draait – plysje-ynspekteur Jurjen Dreeuws (Andre Caron) en drukker Klaas Lijenaar (Sip van Gelder) – sjocht, beide de hannen yn bebloed ferbân, krijt weet fan it gemak wêrmei’t minsken yn ’e oarloch martele en de dea ynjage waarden. In mienskiplik sjongen fan ‘foar elk kyn is speulen un recht sonder frees (in frede, frede) en niks nyt bang (sonder angst)’ is dan oerstallich, docht sels ôfbreuk oan itjinge datst sjoen en meimakke hast. It besef fan wat oarloch is, fan wat de besetting betsjutten hat, sit al yn de kar fan krekt dit ûnderwerp foar in iepenloftspul, yn dekôr en setting en foaral ek yn it spel en de kwaliteiten fan de spilers. It is de fertsjinste fan betinker Dick Jansen, regisseur Tineke Broers en alle spilers dy’t fol hert en siel oan dizze foar it meastepart slagge produksje wurke hawwe dat de Twadde Wrâldkriich nochrisom stof ta neitinken jout: wat soe ik sels dien ha, yn dy sitewaasje? En no? Wat doch ik no?