‘Foor ju ut wete is ut duuster’
ARJAN HUT –
Aggie van der Meer wennet yn it âlde sintrum fan Boalsert, yn in boppewente, sa liket it, want men moat in trep bep om fan de foardoar nei de wenkeamer te kommen. Yn de wenkeamer sitte wy oan de achtertafel en sjogge út oer in terraske, dêr’t achter noch in stik tún leit. It nuvere is dat de wenkeamer en de achtertún op itselde nivo lizze, wylst ik dochs wier suverkrekt in pear meter omheech klommen bin. In feitsje dat efkes foar duzelingen soarget yn it brein. Underwilens sitte fjouwer kaën op in muorke, hieltyd kreas mei in sintimeter of tweintich te tusken, en lykje ús te observearjen. “Se meie net tichterby komme”, seit Aggie, wylst der kofje en koeke op tafel komt.
“Der sit ien by dy is bretaal, mar ik ha it him ôfleard om oan it finster te kommen. Se hâlde har der allegear goed oan, hear, mar wa wit wat se dogge as ik net thús bin.” Se glimket en fertelt oer it struien fan hjouwer en siedsjes, en fan de oare fûgels dy’t it tún en it terraske oandogge. Lykas kobben, dêr’t se net sa graach oer mei. In mieske stekt oan en yt fan in fetbol. Oan de bûtenmuorre hinget in planke mei in spreuk: “Foor ju ut wete is ut duuster”.
“Ja, ik ha hjir altyd wenne”, fertelt de publisiste, berne yn 1927, as ik har freegje oft sy in bekende Boalserter is, “En minsken witte wol wa’t ik bin. Dat komt ek, ús âldste soan Obe, dy ken iderien. Hy rekke al jong yn de WAO, mar woe net stilsitte en is doe as frijwilliger begong mei allerhanne putsjes. Rotsoai opromje, allerhanne frijwilligerswurk, nei de riedsgearkomsten ta, op it lêst skreau er foar de krante. Ja, Obe, dy kenne se allegear. En ik bin syn mem. Somtiden ropt der ien nei him ‘do moatst ek nedich by jim mem de tún snoeie!’”.
“Ik wol graach ferantwurdzje kinne wat ik skriuw, net allinne mar moaie wurden brûke en knappe rigels bouwe.”
Har man Herman stoar trije en in heal jier lyn. Aggie van der Meer wennet yn it hûs dat fan syn âlders wie. “Syn heit hat it sels bout.” It is betiid yn de middei, dochs mei de lampe boppe de tafel wol oan. Tsjustere wolken krûpe fan it Waad oer de stêd. “De spreuk oan de achtermuorre is fan Herman. It buord is in oantinken oan Herman. Us dochter Alied hat in tekstwinkel yn Deventer. Sy kaam mei de suggestje foar de tekst, Foor ju ut wete is it duuster, Herman sei dat gauris. De lêste tsien jier fan syn libben hie er de sykte fan Alzheimer. Ik ha him oant de lêste dei thúshâlden.”
Hoewol’t dat net tafoel (“hy hie op lêst leaver net dat ik de doar út gong”) hat it neffens Aggie ek in goede tiid west. “Herman koe fan bepaalde dingen noch tige genietsje. Ienfâldige, faaks hiel gewoane aktiviteiten. Lykas njonken inoar op de bank sitte en tv sjen. Seagen wy bygelyks nei de betinking fan Michael Jackson. Dan frege er oan my ‘Hasto in taak?’ Hy woe graach witte oft ik dêr ek in gedicht foardrage moatst of sokssawat. En as er al dy pommeranten seach, yn harren kreaze, swarte klean, dan sei er ‘Fynsto dat ik der yn dizze klean sa by sitte kin?’ Op sa’n momint wie er fan syn problemen ôf.”
No is it hast ‘duuster’, al bliuwt it droech. Ik freegje hoe’t de presintaasje wie, fan de nije bondel, ‘Tei-iizje / Lok-azen‘, krektlyn ferskynd. In bondel dy’t optilt fan de fûgels, lykas de kaën, dy’t gauris mysterieus oandogge, boadskippers wêze kinne, en dy geile, lompe seefûgels, de kobben, dy’t ropsk en brutaal de lêzer benammen eangst oanjeie.
“By de presintaasje ha ik foarlêzen. Ik hear net mear alles hiel goed, yn it rjochterear ha ik in apparaatsje, dy moat út en troch efkes bysteld wurde, dan kin ik noch wat hearre. Myn oare ear ha ik gjin wurk fan. Dy docht it hielendal net mear haha. Nee, it foarlêzen hat my hiel goed foldien.”
Oer de opmaak en de omslach is de dúdlik. Guon skriuwers fernuveren har op de sosjale media iepenlik oer de nije útjefte. “Dit is net in bondel dy’tsto ien kado jaan kinst. Dêrfoar sjocht it der te min út. Tige spitich, mar it is no net oars.”
Op tafel lizze ferskate oare bondels, lykas ‘Ikader’ fan Eeltsje Hettinga, grif ien fan de moaist útjûne bondels fan de ôfrûne jierren. In grut kontrast. It omslach fan ‘Tei-iizje’ krollet fan himsels al om, de gedichten binne wat ûnearbiedich op de siden propt en in ynhâldsopjefte ûntbrekt, wylst it krekt in mânske bondel is. “Ik ha ek wol in idee foar in omslach nei de útjouwer (De Contrabas) stjoerd, dêr ha se neat mei dien. Ik ken der no neat mear oan dwaan en ha my der by dellein.”
Ik freegje nei de rol fan de fûgels yn de bondel. “Kobben fyn ik soms beëangstigjend,” jout Aggie ta. “Myn dei is goed as ik in robyntsje yn ‘e tún ha, of in winterkoninkje, ach kom, wat is de Fryske namme ek mar wer? In Tomke! It moaiste fyn ik oars de Groupiper, de Heggemus. In is in sjongfûgeltsje dat bot op on moskje liket, mar it is net in mosk. In kwetsber bistke, dat him dochs rêdt. Krekt as yn de achtertún, fleane fûgels ek yn gedichten oan.”
‘Tei-iizje / Lok-azen’ befettet gedichten in wol wat oandacht freegje, bygelyks omdat net altyd like dúdlik is hokker assosjaasje by watfoar byld of persoan heart. Ek guon wurden en begripen moat men eins even neisykje om se goed te pleatsen. Wa is ommers Hamzeh Mustafavi en wa wurdt bedoeld mei de Soan fan Nun? Hoe sjocht Pied-de-poule der út? Omdat it in twatalige bondel is, kin it helpe om hinne en wer te lêzen. Gauris is de Nederlânske oersetting fan it Fryske gedicht krekt wat helderder fan struktuer. Apart!
Dan glimket Aggie. “Dat kin wol hiel goed sa wêze. It is nammers sa dat de Nederlânsktalige ferzjes yn de bondel de basis binne en de Fryske binne krekt de oersettingen. Ik hie it earst oarsom dien, mar it slagge net om de Nederlânske ferzjes goed te krijen. It wie my fierste stiif en keunstmjittich. Doe bin ik hielendal op ‘e nij begong en ha earst de Nederlânsktalige fersen skreaun oant se my nei it sin wienen. Nei it Frysk ta wie dêrnei in lytsere stap.”
“Op in kear dreamde ik dat ik earne op in strân wie en dêr wiene minsken oan it protestearjen. Men droech buorden ensa, de lju kamen earne tsjin yn opstân. Op de buorden stie ‘Het Al en het Geen’. Dat fûn ik wol in tapaslike titel.”
“Doe’t ik de gedichten skreau, wie de stap fan de iene rigel nei de oare hiel logysk. Ik wol ek graach ferantwurdzje kinne wat ik skriuw, net allinne mar moaie wurden brûke en knappe rigels bouwe. As dan de gedichten klear binne en in skoftke lein ha, dan reitsje de achterlizzende ideeën wolris kwyt. In foarbyld is it fers It plein fan de himelse frede. De bylden fan de jonge, ûnbekinde studint dy’t in rige tanks opkeard, en hoe’t dy jongelju yn it foarren muzyk makken en songen, dat is te werlieden op nijsberjochten, foto’s, herinnerings dêroan. Yn de tekst, earne healweis, stiet in beam. In lariks fan it eilân Honsjoe. No wit ik net mear krekt hoe’t ik dêr by kaam, om dy beam yn it gedicht te plantsjen. Dochs wurket it moai sa, hy heart dêr wol te stean!”
Aggie wurket graach tematysk. “Net allinne as ik oan gedichten wurkje, ek by in presintaasje jou ik de sprekkers graach in tema mei. Sa hie ik by de presintaasje fan ‘De Sneinen’ (de foarige bondel, ferskynd by Elikser, AH) seis minsken frege om wat oer har eigen sneinen te fertellen, ûnder oaren dûmny Wim Beekman. Dat late ta alderaardichte ferhalen en petearen, gauris hiel ferassend. Ek ‘Tei-iizje / Lok-azen’. Tei-iizje, wy brûkten dat wurdt in soad eartiids, al wisten we net krekt wêr’t it wurd weikaam. Foar my ropt it wurd ferlieding op, weagje, beswarje, warskôgje, inoar te mjitte komme. De oersetting lok-azen is dan ek net in besteand wurd, dat ha ik sels betocht. Ik fûn it moai dat Teake Oppewal it wurd Tei-iizje (letterlik ‘it stikkentraapjen fan iis troch de oerhinne te wâdzjen’) ek opsykje moatst.”
Teake Oppewal en it FLMD komme faker foarby yn it petear, al hielendal as ik de tige produktive skriuwster freegje oft sy net fierste let begong is mei skriuwen. Yn 1964 brocht hja in berneboek út en dêrnei duorre it oant it folgende millenium oant in twadde titel ferskynde.
“Ik sei tsjin Herman ‘Ik moat op Fryske les’. Dat is no mear as fyftich jier lyn. Wy praten fan hûs út hielendal gjin Frysk, en ik woe it dochs leare. Ik ha op Fryske les west by E.S. De Jong, de skriuwer. Yn de krante lies ik yn dy snuorje in oprop fan Us Frysk Berneboek om manuskripten. Alle jierren brochten se ien titel út. Doe sei ik tsjin Herman ‘Ik skriuw in boek’. Hy mocht it tsjin net ien fertelle. Ja de bern wisten it wol. Dy fûnen it mar neat, sy koenen it net lêze. Doe bellen se fan it Frysk Berneboek. Ik koe de minsken oan de telefoan amper ferstean! It Frysk wie net sa bêst, neffens harren, dochs fûnen se it ferhaal sa aardich dat it as boek ferskynd is.”
Tsien jier letter skreau Aggie nochris in ‘mâl ferhaal’ foar it Roomsk Frysk Boun. Mei Herman hie sy doe in tsiisbedriuw, dat oan de Frico ferkocht waard. Net langer as spesjalist tsiis meitsje, allinne ferkeapje.
“Wy binne oerskeakele op in hoveniersbedriuw. Ik ha ek myn diploma’s dêrfoar helle. Dat hat ús rêding west, al hienen wy it der tige drok mei. It duorre oant healweis de jierren njoggentich. Herman wurke noch yn de tún en ik wie warber as túnarsjitekt. ‘Neffens my bliuwe wy noch wol yn libben as ik ophâld’ sei ik op in gegeven stuit. Dat wie ek sa. Dêrnei bin ik begong mei in kursus poezijskriuwen op it FLMD, mei Tsjêbbe Hettinga as dosint. Teake Oppewal ferwiisde my doe troch nei Jelma Knol, redaktrise fan de Hjir en sa kaam ik by Goasse Brouwer en Frysk en Frij út.”
Sûnt ferskynt der suver alle jierren in nije titel. Dichtbondels, ferhalebondels, toanielstikken. Yn 2011 krige van der Meer foar har roman ‘Oerfeart’ de Piter Jellespriis fan de gemeente Ljouwert. It prizejild waar brûkt om de folgende twa boeken út te jaan, by Elikser.
“Dat kaam sa moai út, al wie it net myn bedoeling om allegeduerigen myn eigen útjeftes te finansierjen. Yn in ynterview mei de Leeuwarder Courant ha ik oanjoen dat myn dagen as skriuwster yn it Frysk foarby wiene, dat ik better yn it Nederlânsk fierder koe.”
“Ik realisearje my ek wol dat ik net alle tiid fan de wrâld mear ha.”
Sa fier kaam it net. Fuortendaliks joegen twa útjouwers oan dat se Aggie har nije wurk graach besjen woene. ‘Tei-iizje / Lok-azen’ is wilens ferskynd, nije manuskripten binne yn ûntjouwing, twa wurde al kritysk hifke en nije ideeën tsjinje har allegeduerigen oan.
“Ik realisearje my ek wol dat ik net alle tiid fan de wrâld mear ha,” seit de skriuwster, dy’t like libben, fleurich en enerzjyk is as doe’t ik har alve jier lyn foar it earst as foardraachster op in boekefeest yn Romein hearde. “Ik mis wol immen dy’t stop seit, ik wol te fluch fierder.”
As ik freegje oft sy in soad reaksje krijt op har boeken, antwurdet Aggie fan nee. “Dat mis ik hiel bot. Ik praat wolris mei in útjouwer oer myn wurk, lykwols, dat is oars. Kinst in soad leare fan reaksjes, hoe’t in oar dyn wurk lêst, wat immen dêr foar himsels úthellet. In nicht fan my sei ris dat sy ‘meer weemoed dan levensmoed’ oantroffen hie yn ien fan myn bondels, wylst sy ‘levensmoed verwacht had’. Ek mei dûmny Wumkes ha ik moaie petearen hân, bygelyks oer ‘It lân achter it each fan de nulle’ (in titel en frase út de bibel dy’t mear as ien kear yn Aggie har wurk foarkomt, AH) en wat dat foar him en foar my represintearre.”
Utskreaun is Aggie van der Meer dus noch lang net. In briefwiksel tusken har en Marga Claus (‘Us manlju bine krekt neimekoar stoarn, wy ha brieven skreaun, op har inisjatyf’) sil bewurke wurde ta boek, en ûnderwilens pankoeket sy alwer om mei in idee foar in libbensferhaal fan in ‘ûnbetrouber personaazje’, en dan is der ek noch it oratorium dêr’t sy mei Hoite Pruiksma oan wurket. “Hoite wol it graach profesjoneel oanpakke.”
Wylst it allegeduerigen tsjusterder wurd, filosofearje wy oer guon tema’s út ‘Tei-iizje’, lykas it begryp ‘oerbegjin’, it libben nei de dea, it finen fan leafde en de aard fan de realiteit. “Dy’t it fermoeden achterhelje woenen / kamen sprakeleas werom” skriuwt sy yn it fers ‘Aan fan oerbegjin’, ien fan de gedichten dêr’t käen as rouwende wachters de rigels yn de gaten hâlde. Langstme, kaën en de aard fan it ‘alles’ tsjinoer de aard fan it ‘neat’ komme ek werom yn in gedicht ‘Het Al en het Geen’. “Op in kear dreamde ik dat ik earne op in strân wie en dêr wiene minsken oan it protestearjen. Men droech buorden ensa, de lju kamen earne tsjin yn opstân. Op de buorden stie ‘Het Al en het Geen’. Dat fûn ik wol in tapaslike titel.”
Wylst wy ôfskie nimme en nei de doar ta rinne, fertelt Aggie fan in nij ferhaal dat sy skriuwe wol, foar te lêzen op in literêr evenemint dêr’t sy foar noege is. “Ik hearde lêsten fan in foby dy’t minsken ha kinne – echt wier – dat men bang is om observeard te wurden troch … een ein! Anatidaephobia hjit dat. Dat men yn de hûs sit en nei bûten sjocht en dêr sit wat. It is in ein, en dy observearret dy. Alteast, dat is de grutte eangst. Kinst dy dêr wat by foarstelle?”
Aggie har eagen glinsterje. Ik sjoch achterom, nei it finster en de wûnderlike, swevende tún dy’t op de twadde ferdjipping dochs oan it finster grinzet. Op de muorre dêrachter sitte noch altyd fjouwer kaën. Se dikerje gelokkich krekt de oare kant út.
Tei-iizje / Lok-azen, Aggie van der Meer. Utjouwerij Hotsum / De Contrabas, 2014, priis €17,50.