Under it spikerskrift fan de stjerren

Let’s get lost (Chet Baker)

ARJAN HUT – It is betiid yn de moarn, de nacht noch yn de loft, as ik hieltyd fierder yn de jas krûp ûnder it ôfdak by de bussen op it stasjon fan Ljouwert. De lêste dei fan jannewaris, 2019, wachtsjend op lijn 62 rjochting Kollum, skoot der in swiere winterloft krekt te ticht oer de Bonnematoer. De wolken, tommeljende zeppelins swier fan snie, ritse iepen en dêr jaget hommels in blizzard oer de stêd sa’t men dy yn gjin jierren meimakke. De flokken falle sa tsjok en machtich oer ús hinne dat wy, iere reizgers, al as net in mobyltsje foar de noas, feroarje yn skimmen, de bussen amper te ûnderskieden, in spul fan koplampen en kjeld, de bestimmingen en de nûmers fan de lijnen net te ûntsiferjen. Snieblyn en op ‘e rûs stap ik, mei typmasine en postbesoargerstas, in heale snieman yn in heale minút, in bus yn. Sa ride we Ljouwert út, de Wâlden yn, iis op de diken en de mieden wytskildere, wylde bledsiden, de doarpen troch, heal yn sliep, hjir en dêr knippe yn de hûzen ljochten oan, Wâldpiken yn pyama’s, krantebesoargers klune oer sniedunen, mar de fytstassen al leech, rydboskjend op wei nei hûs. Yn Kollum moat ik nei de biblioteek. De lêskonsulint set my in hite bak kofje foar. We wachtsje op in klasse skoalbern dy’t komme te worksjoppen, gedichten skriuwe, de poëzij sweeft al yn de loft. Dêrnei sil ik nei Bûtenpost, ha it oan tiid, pas om fjouwer oere in ôfspraak op it gemeentehûs. Dêr wachtet de wethâlder Kultuer mei in dokumint om te ûndertekenjen en in oarkonde en dan bin ik offisjeel foar de perioade fan twa jier Wâlddichter fan de gemeente Achtkarspelen. Sà fier is noch net, as in gletsjer de biblioteek ynpakt, en ik krij de krante derby, it Friesch Dagblad, bledderje, om net depressyf te wurden fan alle ellinde yn de wrâld, yn ien haal troch nei de kultuerside. Dêr stiet, as is dizze hiele spontane iistiid in pr-stunt fan de provinsje, in nij gedicht fan Eeltsje Hettinga, de earste Dichter fan Fryslân. It fers hjit fan Winter.

‘[mei ] snieblizzards yn de stegen fan New York
en skynsels, wrinzgjend en al dwalend
troch beripe hôven boppe Burchwert,

sit ik al op yn in kafee by de Potmarge
en folgje, heal besopen, de flokjende
finsters dy’t as eagen út in wyt en blyn
Nimmenslân wei my op te nimmen stean.’

Wat is it in aventoer, datst samar ynienen in gedicht net allinne te lêzen krijst, mar der midden yn sitst. Oan de grutte tafel fan de biblioteek, mei kofje swart as de nacht dampend oan de lippen, sit ik tagelyk mei de Dichter fan Fryslân oan ‘winter syn stamtafel’, en reizgje mei him mei,  ‘de grutte barte fan de swarte marren oer’ op ‘e redens fan de taal. Syn taal. Yn in pear ritmyske halen tilt it fers my mei nei New York, by nacht, skûljend yn in gloppe midden yn in sniestoarm, en yn deselde dreamde tiid hast, doarmje ik troch de hôven boppe Burchwert. Noch nea ha ik yn New York west, en Burchwert bin ik inkeld wolris foarbyriden, mei de bus fan Ljouwert nei Boalsert, de stêd fan Gysbert en Aggie. En sa bin ik ticht by hûs, yn Ljouwert, sit yn in kafee by de Potmarge, healdronken, krekt as yn it gedicht, ik hear de stim fan de dichter as er skriuwt ‘o, fertel my wat, fertel my wat, fadertje, fadertje, neare nacht.’ Dan fiel ik my yn de Gysbert Japicxstrjitte, by Eeltsje Hettinga yn de keuken as er lûdop kôget op in rigel foar in fers, wylst er siedend wetter opjit foar in sterke bak kofje.

Yn Bûtenpost letter, strún ik troch de ranende snie en hoopje dat earne wat iepen is, dat ik krekt sa sitte kin as yn it gedicht, yn in kafee, healdronken fan in waarme kachel. Helaas, yn in doarp is tusken de middei neat iepen, behalve de biblioteek. Dêr krij ik nochris de krante derby, lês it gedicht Winter op ‘e nij, skriuw it oer yn myn notysjeboek en begjin oan in eigen fers, dêr it fansels yn sniejaget dat it rikket.

No, by it werlêzen fan Winter, komme de oantinkens krekt sa machtich op as dy sniebui destiids. Net hoe’t it wie, mar hoe’t it fielde. Hoe strak it fers ek delsetten is, it is allike wiid, frij en boartlik. Hettinga nimt dy mei de hiele wrâld oer, de skiednis troch, en dan werom, fia de Emmakade, ‘de wiete kaaien’ en einiget mei it byld fan in healdeade kat, dy’t oer de klinkerts fan de Gysbert Japicxstrjitte leit. Hy sitearret W.H. Auden syn Funeral Blues ‘For nothing now can ever come to any good’, wylst er yn ien beferzen sike de winter fan de Fryske taal tsjut, in winter dy’t inkeld kâlder wurd, of net? Auden krijt in fraachteken. Hettinga is dichter en gjin orakel. Winter is in firtuoas fers, Winter set dy oan it tinken en skoot dy tagelyk op de slide in dream yn. (Dizze hjerst is yn it Frysk Museum, op de útstalling Icons, in portret te sjen fan Wystan Hugh Auden, de dichter fotografearre troch Richard Avedon, yn New York, yn in sniestoarm.)

Au Musee
Soargen oer it Frysk, en de taal sels dy’t te koart sjit om de wrâld te skriuwen, it sil yn meardere gedichten dy’t Hettinga as Dichter fan Fryslân komponearret, weromkomme. Yn Au Musee bygelyks. Foar it earst te lêzen op ien fan de fjouwer poëzijmasines fan Tresoar. It wurd wurdt modder yn de mûlholte fan tiid, it Frysk skoot rjochting museum, it stee fan Persephoné, oftewol it deaderyk. Dan, in rit de Wâlden yn, fia Quatrebras, troch sliepende en deade doarpen, der sjongt in waaien troch de beammen, as in echo fan in see fol drinkelingen, de werklike hel, om it eilân Lampedusa, tusken Afrika en Europa.

Foto: Jacob van Essen

Niks is wat it liket, achter elk wurd skûlet in eigen hielal. In eigen tsjuster. De romte wurdt in orkestbak, mar wat klinkt dêr noch, ek hjir is it winter en nacht, en de skjintme, de rykdom fan de taal en de poëzij wurdt yn fûlens inkeld noch oertroffen troch de bylden dêr’t it nei tawurket. De tragyk fan in taal dy’t stjert, sa’t Hettinga it hast letterlik skitterjend formulearret, ‘ûnder it spikerskrift fan / stjerren yn it skimer / oer terp en kust’, nei de taal dy’t oer alle bûgen tekoart sjit, net de wurden hat om it drama dat oanspielt op in kust of, de ferjitnis ynsakket, wier te beskriuwen. In kust fiert fuort, mar dat is skyn, yn Au Musee grinzet ommers Lampedusa as in sinkend rymwurd oan Quatrebras en is de hel, de ûnderwrâld fan it fergean te sjen fan út in kafee yn Moddergat.

As ik it gedicht beskriuw, liket it in homearysk epos, mar Hettinga hat mar in trije strofen nedich om dit allegear (en mear faaks) del te setten. De bylden tommelje oer mekoar hinne, en dochs sit der rêst yn de komposysje. De rigels strekke har út, entûsjast, út leafde foar taal en minsken, of just fol soargen om taal en minsken, lykje fan it papier ôf te fytsen, in kronkeljend smel peloton, troch komma’s dreaun, de iene nei de oare ynfal tusken heakjes en skrapkes mei op de pakjedrager. 

Hettinga beheind him kwa ûnderwerpen fandatoangeande net ta gelegenheidsfersen oer Fryske saken, by Fryske seremoanjes. Dêr’t de dichter fol fan is, streame syn fersen fan oer. Yn syn funksje as Dichter fan de Friezen skriuwt er likegoed de Brexit, of, yn it fers Mortlake, oer in loksiker út Afrika dy’t as ferstekling beferzen út in fleantúch delstoart yn in túntsje yn simmersk London. Ek in gedicht ta eare fan de ferneamde Sineeske keunstner Ai Weiwei past dêrby. ‘Nee, swij do, swij, Ai Weiwei, swij! Net hasto it rjocht en sis watsto tinkst, skriuwst en dreamst!,’ skriuwt er, oer in frijheid dy’t ús allegear oan giet.

It ferwûne wurd
Malta-De Opblaasde Dei is skreaun nei oanlieding fan de moard op sjoernaliste Daphne Galizia, in kritikus fan it regear yn Valletta. Valletta wie yn 2018 tegearre mei Ljouwert Kulturele Haadstêd fan Europa. Hettinga neamt it ‘de tsjustere susterstêd’.

‘Ien inkelde bom blies in auto
beneistenby de bergen oer, swart-
ferbrând wie de tonge dy’t Malta’s
maffia it fjoer oan de skinen lei.”

Jirpelpûden klapten as roeken
de heuvels oer, beboud mei bergen
Biltske setters. (…)’

Yn in byldtaal fan rjappels boudt er in fers as in kanonskûgel, mei in sfear en muzyk streekrjocht út Francis Ford Coppola syn The Godfather. De lêste rigels roppe Tiny Mulder har fers Wurden op,  as sy skriuwt fan ‘Tirannen klappe wurden om ta leagens / bringe frije boadskippers om’ en ‘Hâld in skalk each op wurden, sagau’t de frijheid op de sigen stiet.’ Hettinga ferbynt it ynternasjonale mei Fryslân troch in poëtysk ferbân om it ferwûne frije wurd te lizzen. 

It begong allegear mei Under de steden, it gedicht dat Hettinga ynstjoerde as gadingmakker nei it earste provinsjedichterskip. Under de steden, net Under de stêden, wat ek in moaie titel west hie. Steden, yn de sin fan plakken, sike plakken, en ik sjoch dan in bloedkoarste dêr’t de dichter mei syn fingers yn ompjokket om út te finen wat dêr ûnder sit. Ek yn Under de steden is it nacht en ‘ferve in snijen alle klokken wyt’. Yn himsels omdwalend makket ien in kuier troch de stêd, tinkt ‘ûnder de winterhimel’ oan in ferline dat fan him ôfsnien is, mar dochs net loslit. Hy beskriuwt fan de stêd de lûden, in blaffende hûn (it alaarm fan de ûnrêst) en in  sonoare saksofoan, iis dat kreaket as in skip loskomt fan de kaai. Deselde kaai út Winter miskien, de Emmakade, dêr’t deunby healdea in kat lei, stjerrend as it Frysk fan de dichter syn ferline. Dêr, oan de oare kant fan it wetter, njonken de Blokhúspoarte falt de dichter stil en stiet ‘as in muorre’.

Krekt op dat plak, njonken de Blokhúspoarte, leit no in poëzijtablo mei Net te beteljen, it gedicht dat Hettinga skreau as earbetoan oan alle frijwilligers dy’t meiwurken oan Kulturele Haadstêd. In strjitte fierderop leit Tiny Mulder har stien Wurden en nochris in strjitte fierder it gedicht Styx fan broer Tsjêbbe Hettinga. 

De presintaasje fan it tablo wie op 26 septimber 2019. Gjin snieblizzards, mar hjerstich dichterswaar mei rein en wyn. Hûndert minsken binne der by oanwêzich, de measten ûnder in paraplu en in beam hâlde de oaren út de drip. De bussen dy’t delride meitsje lawaai en fytsers koerse protteljend, slaande bewegings meitsjend, tusken de minsken troch. Kommisaris fan de Kening Arno Brok hâldt in taspraak en neamt Eeltsje Hettinga ‘ús dichter’. Twa frijwilligers helje it kleed fan it gedicht ôf. “Ik fyn it in eare om hjir te lizzen”, seit Hettinga, “mar gelokkich mei ik der ek by stean.” Net te beteljen is in earbetoan, mar ek hjir sjocht de dichter ûnder de steden en lit net nei om in siik plak iepen te heljen.

‘Net te beteljen litte hja as reuzen
sûnder baatsucht, sis, royaal de lúks,
mûnen draaie, ek al drave harren
bazen bytiden fuort mei de pekunia.’

Skilderij Anne Feddema

Nei de ûntbleating fan de stien, kinne de oanwêzigen daalks troch nei de presintaasje fan Nachtspraak, op de lytse, mar smûke boppeferdjipping fan De Schepperij yn de Alde Oosterstrjitte. Nachtspraak is in lang gedicht, it kaam ta stân nei oanlieding fan de útstalling  Het Boek Kaspar Hauser (Lies van Gasse & Annemarie Estor), yn Tresoar, 2015. Fryske skriuwers lieten har ynspirearje troch de útstalling en de skiednis fan it 19e iuske wolfsbern. Yn Hettinga syn fers wurdt it ferhaal fan Hauser ferfrissele mei it lot fan hjoeddeistige flechtlingen. It set útein mei de skitterjende, oangripende rigel ‘Der hingje swarte lampen / yn de klanken fan dyn namme’. Dêrmei is de toan set. Hauser, de stomme fûnling, rûgelje de lûden ‘as net te lêzen snieflokken (…) ta de blauwe mûle út’. It wolfsbern wrakselet mei taal, tagelyk is de mienskip mei de frjemdling oan. Fanalles wurdt mar op him projektearre. ‘Do flechtling’, freget Hettinga, ‘hoe fier bisto ferwidere fan alles wat dy droegen hat’? 

Hettinga wol sûnt Ikader (2012) gjin tradysjonele bondels mear meitsje en siket nije wegen om poëzij út te bringen. Nachtspraak ferskynt yn in swarte kassette mei in searje kaarten en twa boekjes, yn gearwurking mei oare keunstners lykas skilder Anne Feddema en Grafysk foarmjouwer Richard Bos. Bos betocht in abstrakt, hast bernlik knipsel-lettertype spesjaal foar dizze útjefte. De eagen moatte oan de foarmen wenne, do moatst it lêzen suver in bytsje op ‘e nij leare. 

De lêste
It wurk as provinsjedichter ferskynt yn Dichter fan Fryslân, in krantekatern, dêr’t it yn sniejaget, dêr’t winter de taal befriest, tiid – altyd nacht, de klokken wytfarve – fêstlein is yn de romten fan it wurd en it lot fan taal, lok en minske, yn stampfolle boaten, dinet op in wrede see. In bondeling fan gedichten smeide yn it fjoer fan it momint, skreaun op de hûd fan de tiid, mei in ûnbefangenheid fan in dichter dy’t elk fers temjitte komt as is it syn earste, en dichtet mei in driuw as soe it syn lêste wêze. (Dizze katern, kwetsber en fergonklik, ha ik feilich opburgen yn myn eksimplaar fan de swarte kassette Nachtspraak.)

It lêste fers dat er skriuwt as Dichter fan Fryslân is Under de klokslach fan de Martini, ta eare fan Aggie van der Meer dy’t yn 2019 de Gysbert krijt. (Doe’t Aggie nei in harsenynfarkt net mear goed rinne koe, hong se achterop har rolstoel in papier mei de tekst: ‘DUWEN MAG.’ Sa gong se de doar út en wachte se op ien dy’t har triuwe woe.) Hy beskriuwt har as ‘de lytse Sjong-My, / Triuw-My dame, dochter fan Gysbert, / Piter Jelles en Spinoza, sy, dy’t út stjerren / taal makket, út jiske fûgels snapt.’ Mar ek no lit it lot fan de wrâld him net los, en hie er it earder oer de ‘tsjustere susterstêd Valletta’, no dichtet er, hoe’t in kâld waaien út it easten oer Boalsert strykt:

‘In flap wyn blaast twirjend in stik krante
de terrassen oer: O, dante, dante, net
te tellen deaden yn donker Damaskus.’

Poëzij sjongt troch de Gysbert Japickstjitte, skillet oan by Hettinga, ús dichter, wurdt deryn litten, krijt kofje, wurdt hifke, befrege, behoffene, krijt in oare jas oan, wurdt meinommen op in kuier troch de nacht en loslitten om te sweven ûnder it spikerskrift fan de stjerren. 

Gybsert-winner 2021 Eeltsje Hettinga en ‘deputearretske’ Sietske Poepjes

(Skôging oer it wurk fan Dichter fan Fryslân Eeltsje Hettinga, útsprutsen yn Tresoar op 1 novimber 2021. Earder publisearre yn it Friesch Dagblad, 6 novimber 2021)

 

Comments
Ien reaksje oan “Under it spikerskrift fan de stjerren”
  1. Edwin schreef:

    Sjuh, no dat is in skôging dy’t sta seit. Moai kontrast mei it oerflakkige sitatenfestival yn de LC fan ferline freed. Hulde!

Reagearje

DE MOANNE

'de Moanne' wol in breed en kreatyf poadium biede foar aktuele en skôgjende bydragen oer kultuer en de keunsten. 'de Moanne' lit sjen wat der yn en om Fryslân spilet, yn taal, byld en nije media. 'de Moanne' ferskynt op it web, op papier en organisearret 'live'-moetingen.