Kaïn en Abel

ELSKE SCHOTANUS – 

‘Dat. Noait. Wer.’ As dat it doel fan alle betinken en fieren is, soe krekt dat aspekt net folle mear foar it fuotljocht komme moatte?

 

Beleving
Boksum, dêr’t yn 1586 de Slach by Boksum wie, hie – oant der in pear jier ferlyn te min learlingen wiene om de skoalle iepenhâlde te kinnen – de Otto Clantskoalle. ‘[…] Slechts één nog houdt er, vechtend, stand, / Hoe luid de moordkreet tier’; / Hij zwaait zijn kling met de eene hand, / Met de andre ’s Lands banier. […] / Nog is zijn voorhoofd onverzengd, / Van ’s levens zomerbrand: / Wie is hij die noch zwicht noch zwenkt? / ‘t is Jonker Otto Clant.’ Clant syn ‘ferset’ koste him it libben. Fjouwerhûndert jier nei de Slach is dy yn 1986 ‘betocht’, mear as midsiuwske ferklaaierij en ferlechje foar in feest as in serieus omgean mei in tragysk barren út it ferline dêr’t hûnderten deaden by foelen. Yn 2018 wie de muorre fan de tsjerke fan it doarp dekôr fan in ‘multymediaal spektakel mei fideomapping’ oer de Slach. ‘In de stijl van The Passion worden toepasselijke Nederlandstalige hits ingelast’, sa skreau de LC-resinsint.

 

Soe it net sa wêze moatte datst dy likegoed ferdjipje moatst yn de ‘foute’ boargemaster, de ferrieder fan in ûnderdûker, de keunstner dy’t lid waard fan de Kulturkammer, de swijende mearderheid, om te begripen hoe’t it sa ferskriklik misgean koe dat minsken massaal útrûge waarden?

 

Nettsjinsteande alle plonderingen, ferkrêftingen en grouwélige moardpartijen wurde de slachtoffers fan de Tachtichjierrige Oarloch net betocht, wurdt de befrijing fan de Spaanske oerhearsking net fierd. De ynname fan Brielle – ‘In naam van Oranje, doe open de poort’ – en it Leidens Ontzet wurde alle jierren noch yn it omtinken brocht, mar folle mear witte de measten net fan dy oarloch. Dat jildt bygelyks ek foar it ‘bloedbad’ fan Naarden of dat fan Zutphen, beide yn 1572, en de Fuery fan Houtepen (de Spaanske generaal Haultepenne, Breda 1581). Op al dy plakken binne hûnderten boargers op in wrede wize ombrocht.

De direkteur fan it Weegschaalmuseum yn Naarden, fêstige op de lokaasje dêr’t yn 1572 it stedhûs stie, en dêr’t in grut part fan de befolking útrûge waard, jout yn 2018 yn it Reformatorisch Dagblad oan dat der in escaperoom yn de kelder fan it gebou ynrjochte wurde sil: ‘Mensen moeten verkleed als watergeus proberen te ontsnappen. Zo haken we aan bij de Tachtigjarige Oorlog.’ It tal deaden by it ‘bloedbad’ wurdt roaid op achthûndert.

It turfskip fan Breda, it skip dêr’t yn 1590 Maurits van Nassau syn soldaten yn ferburgen sieten, spile in wichtige rol by de ynname – neam it befrijing – fan de stêd. Fjouwerhûndert jier nei dato, 1990, waard it skip ôfbylde op in peinje en as skipsmodel yn de fitrine fan it museum pleatst. In pear jier ferlyn binne der alderhande ideeën en plannen presintearre: in jierliks evenemint, film, 3D-brillen, in werf dêr’t in replika boud wurde moat, turfskipgebakjes en -bierkes … ‘Dit verhaal kan in principe de stad vooruitbrengen, het toerisme aanwakkeren, de samenwerking binnen de stad bevorderen, met andere woorden: we hebben hier een verhaal in handen met internationale uitstraling wat ligt te verstoffen op de plank en waar we dus in feite niets mee doen.’ De ‘fuery’ hat sawat seishûndert minsken it libben koste.

En Zutphen? Allinne yn de Isel al moatte fiifhûndert minsken it iiskâlde wetter yntreaun wêze en fersûpt. Antwerpen, Maastricht, Leiden: tûzenen slachtoffers … Of tichterby: Dokkum, dêr’t de Waalske Fuery – de hiertroepen fan Caspar de Robles – ferantwurdlik wie foar fjouwer- oant fiifhûndert deaden.

Dat tsjerken fol mei folk dat op ’e flecht wie foar de Spaanske troepen yn brân stutsen waarden, manlju achter in hynder bûn en oer de grûn sleept, oaren oan de fuotten ophongen, poppen yn it fjoer smiten, en alle oare gewelddieden – troch de Staetske troepen trouwens likegoed – dat alles rekke op ’e achtergrûn. Oer twa jier sil Brielle it Libertatis Primitiae (eersteling der vrijheid) fiere en betinke dat 450 jier earder de Geuzen de stêd ynnamen. It earste wurd op de dêrfoar oanmakke webside is: beleving.

‘Onwaardige herdenking van een tragische gebeurtenis’, sa sei yn 1986 de kop boppe in stik fan Pieter Terpstra yn it Nieuwsblad van het Noorden oer de ‘betinking’ fan de Slach by Boksum mei ûnder mear in midsiuwske moadeshow, kompleet mei ladyspeaker. Hoe sil in lân, in plak, dat troch ‘beleving’ omtinken jout oan de ‘helden’ fan hûnderten jierren ferlyn – Otto Clant, de mannen op it turfskip, de wettergeuzen dy’t op de poarte fan Brielle ôfstoarmje – mar alle moardzjen ferjit, yn de takomst de ein fan de Twadde Wrâldkriich betinke en fiere? En dan net sasear oer fjouwerhûndert jier, mar hûndert jier nei de befrijing, as der hielendal nimmen mear wêze sil dy’t de oarloch meimakke hat.

It besef dat der oer fiif, tsien jier gjin inkelde alliearde soldaat mear diskant opkomt, nimmen dy’t yn Fryslân ûnderdûkt west hat noch frege wurde kin hoe’t it wie, makket dat der dit jier miskien wol folle mear omtinken is foar oarloch en befrijing as earder. Fansels, der binne boeken, kranten, opnamen, filmmateriaal, der binne fersetsmusea, men kin in besite bringe oan Durchgangs- en Vernichtungslager. Elk doarp, elke stêd hat syn monumint mei dêrop de nammen fan fersetslju dy’t foelen. Westerbork, Amersfoort, Vught – de kampen fan doe – binne betinkingsplakken wurden. Hieltyd mear argyfstikken dy’t te krijen ha mei de ferfolging fan Joaden, Roma en Sinti, homo’s, komme digitaal beskikber.

Wêr sil it om gean – wêr giet it no om: de twa minuten stilte op fjouwer maaie of it losbarsten fan alle festivals in dei letter? Dat. Noait. Wer. Is dat net it wichtichste doel fan alle betinken en fieren?

 

Deasjitterke boartsje
‘Fertel ris oer de oarloch’, in fraach dy’t in soad bern fan de nei-oarlochske generaasje – boomers – longerjend op in boeiend, leafst spannend ferhaal, steld ha sille. Talleaze slachtoffers diene der it swijen ta, lju út it ferset soene lang net allegear opsnije oer har dieden, oaren fertelden hoe’t se in ‘smoarge mof’ te fiter hienen, it lân yn draafden om in stik parasjutedoek te bemachtigjen of wekker leine fan it ronkjen fan de alliearde bommesmiters. En der wie ús heit dy’t bromde: ‘Jimme miene mar dat elkenien in fersetsheld west hat.’

Hoe wist ik – ik bin fan ’57 – wat der yn de Twadde Wrâldoarloch krekt allegear spile? Yn myn famylje by myn witten gjin fersetshelden, en ek gjin slachtoffers. Fansels wie der it fak skiednis: master syn ferhalen op de legere skoalle, mear oer de opkomst fan it nazisme op it fuortset ûnderwiis: de Dútske herstelbetellingen, de NSDAP, Hitler dy’t Mein Kampf skreau en wat dêr sa al achterwei kaam, oant en mei de Holocaust. Yndruk makke in boekje dat ik foar Nederlânsk lies: Het bittere kruid fan Marga Minco en in ûntheisterjende ûnderfining wie Die Ermittlung – Oratorium in 11 Gesängen, in dokumintarysk teäterstik oer it earste Frankfurter Auschwitzproses fan Peter Weiss, foar Dútsk. Ien wurd is dêr altyd fan hingjen bleaun: Zyklon-B, it gas dat yn de ferneatigingskampen út de dûskoppen streamde.

Neist alle films, alle jierren om 4 en 5 maaie hinne útstjoerd, neist foarstellingen lykas yn 2013 De oerfal op de Blokhúspoarte en It Deiboek fan Anne Frank, yn 2015 yn Deinum as iepenloftspul brocht, neist boeken lykas Harry Mulisch syn Het stenen bruidsbed en yn it Frysk bygelyks it autobiografyske Efter it tried (oer Kamp Amersfoort) en Forgetten post fan Reimer van Tuinen, neist besites oan de kampen Westerbork en Theresienstadt ha der lytse barrens west dy’t my wat sizze oer de ferwurking fan de oarloch by dejingen dy’t it meimakken.

It is healwei de jierren tachtich. Ik stean achter de strykplanke. Myn dochterke, in pjut fan twaenheal jier – en in betide prater – boartet oer de flier. ‘Mem,’ is it ynienen, ‘sille wy deasjitterke boartsje?’ ‘Deasjitterke? Hoe bedoelst?’ ‘Dan sjitsto my dea.’ Ik lit my oerhelje, strek de rjochterearm, rjochtsje en as ik ‘pang’ sis, lit se har oer de grûn falle, de eagen ticht, de hantsjes slop lâns har liif. ‘En no?’ freegje ik, ‘sjitsto my no dea?’ Mar sy wurdt lilk, want dat is de bedoeling net en ik begryp der neat fan. ‘Moatst my myn horloazje ôfpakke,’ hjit se, ‘en it goud út myn kiezzen helje.’

Wat ik op dat stuit net wist, mar wêr’t ik troch neifraach achter kaam, wie dat har pake yn in kamp sitten hie. Yn it boartsjen mei syn lytse pakesizzer wie datjinge ta utering kaam dêr’t er oars noait oer prate. It sizzen wie: ‘Och, altyd dy oarloch …’ De lytse pakesizzer waard folwoeksen, it foarfal rekke út har ûnthâld, en de generaasje dy’t ek har út de earste hân noch fertelle kin hoe’t de oarloch ûnderfûn waard, is wei.

 

It grutste appartemint
It is yn dyselde tiid, 1985, dat der troch it Komitee Kruisraketten Nee in petysje holden wurdt tsjin de pleatsing fan 48 krúsraketten mei kearnkoppen yn Woensdrecht. Ik hâld net fan mannichten, dat de grutte demonstraasje, twa jier earder yn Den Haach, dêr ha ik net west. Op de fraach oft ik hantekeningen sammelje wol, sis ik ál ja.

Se tekenje sawat allegear, de minsken yn de strjitte dy’t ik tawiisd krij. Op in stuit stean ik op de stoepe fan it âldereinhûs. Kin ik samar by de bewenners fan in ynstelling oanbelje? Ik wifelje even, beslút earst om tastimming te freegjen. Dat ik meld my by de resepsje, en de direkteur wurdt derby helle. ‘Ja, fansels,’ seit er, ‘ús bewenners meitsje likegoed diel út fan de maatskippij, ek sy moatte yn dizzen har stânpunt uterje kinne. Sy ha ommers ek stimrjocht.’

Dat lêste jildt lykwols net foar elkenien.

Op ien fan de ferdjippingen stean de bewenners yn groepkes op de gong. Ik lis it doel fan myn kommen út, se tekenje. ‘Hast al by dy minsken dêr west?’ is it. ‘En? Ha sy tekene?’ ‘Hy wie ferkeard, sjoch.’ ‘Dan krije sokken ek noch it moaiste en grutste appartemint hjirre …’ seit ien ferûntweardige. Yn groepkes bliuwe de âldsjes op de gong stean om te sjen hoe’t ik fan doar nei doar gean.

‘Kom der mar yn’, nûget de bewenner fan it ‘moaiste en grutste appartemint’ my as er de taskôgers yn it fizier krijt. Syn frou stiet achter him, sy sjocht suver wat benaud. Yn ’e keamer jout de man oan dat der perfoarst gjin krúsraketten komme moatte, dat er de petysje lykwols net tekenje sil. ‘Fjirtich jier nei de oarloch,’ leit er út, ‘en nóch ha ik myn stimrjocht net werom. Dat, as ik by ferkiezingen net stimme mei … Myn miening der noait wer ta dwaan sil …’ Even sjocht er syn frou oan dy’t har senuweftich yn ’e hannen wriuwt. ‘Ik sil jo wat sjen litte’, is it dan. It doarke fan de iken buffetkast giet iepen, hy hellet in boekje foar it ljocht en hâldt it my foar de noas. ‘It is net wier’, seit er mei triljend lûd, ‘dat fan dy Joadske minsken … dat sy allegear ombrocht waarden …’

De titel fan it boekje? Gjin idee. Sa’t ik ek gjin idee ha wa’t de man wie dy’t fjirtich jier nei de befrijing muoite hie mei wat yn Trouw foarich jier yn in artikel oer it ferliezen fan beide kiesrjochten ‘een van de opmerkelijkste kronkels van de Nederlandse democratie’ neamd waard. De kronkel siet ’m neffens it artikel yn it feit dat de demokrasy beskerme wurde moast troch … dy op te heffen. Nei de oarloch mochten 85.000 minsken net stimme, in straf foar koarte of langere tiid oplein yn de nei-oarlochske tribunalen oan har dy’t beskuldige waarden fan bygelyks it lidmaatskip fan de NSB, gearwurking mei de besetter of it yn tsjinst wêzen fan it Dútske leger.

Wat hie syn rol, syn funksje yn de oarloch west? Wat hie er misdien dat ien fan de âldsjes him ‘in bist’ neamd hie? En sysels? Hoe wiene sy de oarloch trochkaam? Fjirtich jier nei de befrijing wie ik mei de hantekeningelist de doar útstapt en, om de nijsgjirrige âldsjes te ûntwiken, hie ik de lift naam yn plak fan troch de gong werom te rinnen.

 

Jimme miene mar dat elkenien in fersetsheld west hat …
‘Op 4 en 5 mei staan wij samen stil bij 75 jaar vrijheid’. Lanlik alle dagen it befrijingssjoernaal, films en dokumintêres, en de deiboekbrieven fan Anne Frank binne omset yn ‘flochs’ – fideodeiboeken. Omrop Fryslân werhellet de searje Underdûkt yn Fryslân. It gearwurkingsprojekt tusken Tresoar, Omrop, de Stichting Verhalen en beide kranten ‘De terugkeer van de Joodse kinderen’ komt, al moatte de aktiviteiten ferskood wurde nei 2021, ûnder mear mei de fototentoanstelling ‘Wy kinne der noch wol ien by ha’, de muzykteäterfoarstelling Smokkelbern, dokumintêres en lêzingen op basisskoallen. It Deiboek fan Anne Frank, in stik oer in fersetsman, De Joodse bruiloft: it is mar in lytse greep út wat der fierder oan foarstellingen brocht wurde soe. It molkfabryk fan Burgum hie sels it dekôr wurde sillen fan Schindler’s List, it earder ferfilme ferhaal fan Oskar Schindler, dy’t yn de oarloch 1100 Joaden rêden hat.

Dat alles hie foarich jier ek kinnen en dêrom is it net iens sa slim dat it ‘stilstean by’ foar in part ferskoot nei takom jier. Wy earje de alliearde soldaten, wy helje de ûnderdûkbern nei Fryslân no’t de lêsten fan har noch yn libben binne, wy lizze krânsen foar har dy’t foelen. By dat alles is de gedachte ék: Dit. Noait. Wer. Noait wer sa’n oarloch. Noait wer in Holocaust.

 

Een stuk leerzamer
De Tachtichjierrige Oarloch giet net oer it Turfskip fan Breda, net om de ynname fan Brielle of it Leidens Ontzet, mar om fragen lykas: wat beweegde minsken om in poppe foar de eagen fan de mem yn it fjoer te smiten of in tsjerke fol mei folk yn ’e fik te stekken?

Sa soe 75 jier befrijing – dit. noait. wer. – net allinne gean kinne oer, bygelyks, de oerfal troch it ferset op de Blokhúspoarte, it giet ek om de fraach wêrom’t in Nederlanner dêr as oppasser wurkje woe. Hoe krige ien it yn ’e holle om syn hardershûn op finzenen los te litten? Wat hat it west dat de NSB yn 1936 safolle oantrekkingskracht hie dat 52.000 Nederlanners dêr lid fan waarden? En wa wie de man dy’t in bist neamd waard en hoe koe it dat hy fjirtich jier nei de oarloch net leaude dat de Holocaust werklik plakfûn hie?

Yn it Design Museum yn Den Bosch wie koartby de útstalling ‘Design in het Derde Rijk’ te besjen. Sa’n útstalling ­– posters mei Hitler, heakkekrúsflaggen, helmen en meubelstikken, skilderijen mei dêrop lokkige Aryske húshâldingen, auto’s, gebouwen, films fan Leni Riefenstahl, sels in lúsjefersdoaske mei de tekst Ein Volk Ein Reich Ein Führer – makket dúdlik hoe grut de ynfloed fan de nazypropaganda west hat op it tinken fan in grut part fan de befolking. Dy fan Dútslân, en dy fan Nederlân likegoed. Truus Wertheim, inisjatyfnimmer fan it monumint mei dêrop de nammen fan 293 Joadske Bosschenaren dy’t fermoarde binne, sei oer de útstalling dat dy ‘wel degelijk een bijdrage [kan] leveren aan de bewustwording over de verleiding van ‘verkeerde’ vormgeving. Het kost misschien wat meer moeite dan een musical bijwonen over Anne Frank, maar het is een stuk leerzamer.’ (Trouw, 19 sept. 2019)

In stikje tekst fan de webside fan it Verzetsmuseum yn Ljouwert: ‘Friezen en niet-Friezen vertellen hoe zij de oorlog op het platteland in Friesland beleefden. Verzet en vervolging, maar geen hongerwinter. Wel vluchtelingen en mensen die van heinde en verre melk en voedsel kwamen halen. (…) Centraal staan onderwerpen als de luchtoorlog boven Friesland, het verzet tegen de bezetter en het onderduiken.’ Koartsein: it museum bringt de ferhalen fan de helden – alliearden, fersetslju – en de slachtoffers – hongerevakuees, ûnderdûkers. Oer kollaborateurs giet it amper. Foarkomst dan in werhelling? Sloech Kaïn, neffens it Bibelferhaal de âldste soan fan Adam en Eva, syn broer Abel net dea? Hat der foar en nei de Tachtichjierrige Oarloch net folle mear oarloch en geweld west? Soe it net sa wêze moatte datst dy likegoed ferdjipje moatst yn de ‘foute’ boargemaster, de ferrieder fan in ûnderdûker, de keunstner dy’t lid waard fan de Kulturkammer, de swijende mearderheid, om te begripen hoe’t it sa ferskriklik misgean koe dat minsken massaal útrûge waarden? Wêrom leit bygelyks Jan Melles van der Goot (1903-1940) syn Libbensleare for de Fryske nasjonalist (1937) net yn de fitrines fan it Fries Verzetsmuseum? De gedichtebondel Der zehnte Mai (1941) fan Rintsje Piter Sybesma?

 

Dizze bydrage stie earder yn ‘de Moanne’ nûmer 2, 2020