Dick Matena oer syn Frysktalige stripalbums
ATE GRIJPSTRA –
‘Toen ik het terugzag, viel ’t me niet tegen’, seit de ynternasjonaal bekende stripkeunstner Dick Matena (1943). Hy hat goed tritich jier yn it bûtenlân wenne en syn stripferhalen waarden ûnder oaren publisearre by Spaanske, Belgyske en Amerikaanske útjouwers. Syn oeuvre waard net allinne bekroand mei de Nederlânske Stripschapsprijs, mar ek mei de Vlaamse Cultuurprijs voor de Strip. Yn de Lege Lannen is Matena faaks noch wol it meast ferneamd fanwegen de byldferhalen dy’t er makke fan literêre wurken, sa as De Avonden fan Reve en Kaas fan Elsschot. Dêrneist hat er wilens in aardige rige berneboeken ‘ferstript’. Klassikers lykas Kruimeltje, Dik Trom en Pietje Bell seagen earder al yn albumfoarm it libbensljocht, mar no binne lang om let ek Afke’s Tiental en De Schippers van de Kameleon oan bar om as stripboek te ferskinen.
‘Weet je, ik heb Afke’s Tiental al meer dan twintig jaar geleden getekend’, giet Matena fierder, nei’t we in kopke kofje foarsetten krigen hawwe yn kultureel kafee De Zwart oan it yn ’e sinne blikkerjende Spui yn Amsterdam. ‘Die strip verscheen destijds in afleveringen in de Donald Duck. O ja, daar valt ook nog wel een aardige anekdote over te vertellen. In eerste instantie was ik namelijk door iemand van het meidenblad Tina gevraagd om een verstripping van het boek van Nienke van Hichtum te maken. Ze waren daar in de veronderstelling dat het om een leuk meisjesboek ging. “Heb je ’t wel ’es gelezen dan?” vroeg ik. Want het verhaal gaat natuurlijk over een arm Fries gezin met tien kinderen, en dan nog voornamelijk jongens ook. Nee, niet gelezen. “Nou, dan moet je dat eerst maar ’es doen”, gaf ik aan. Uiteindelijk is het dus ook niet in de Tina, maar in de Donald Duck gepubliceerd. In dat weekblad waren van mijn hand eerder al Kruimeltje, Dik Trom en Pietje Bell verschenen. Die boeken wilde ik als eerste doen, omdat daar voor mij het meest een nostalgisch waas vanuit mijn eigen jeugd overheen lag. Over Afke’s Tiental natuurlijk ook wel, maar voor zover ik me dat kan herinneren heb ik dat later gelezen. Hoe dan ook, ik begon enthousiast met het verstrippen, want het is heerlijk om op die manier een beeld van je herinneringen te kunnen maken. Op een gegeven moment raakte ik echter wat gefrustreerd, omdat ze in de Donald Duck eigenlijk alleen nog maar Disney-strips wilden publiceren. Ik meende me te herinneren dat ik daardoor wat minder zorg aan het laatste stuk van Afke’s Tiental had besteed; met wat minder aandacht voor de achtergronden en zo. Maar toen ik de pagina’s onlangs terughaalde uit de archieven, viel het me zoals gezegd niet tegen.’ Hy nimt in slokje fan syn café latte, sjocht my oan mei twinkeljende eagen en foeget deroan ta: ‘Maar ook niet méé, hoor.’
Op de fraach oft dat faaks de reden is wêrom’t Afke’s Tiental doedestiids net as album ferskynd is, antwurdet Matena: ‘Klopt. Ik was er niet tevreden over. Het was in mijn ogen niet goed genoeg om er een boekje van te maken. En nu, jaren later, is het initiatief ook niet van mezelf uitgegaan, maar van een bevriende uitgever. Kijk, eigenlijk vind ik dat zo’n strip om een meer romantische tekenstijl vraagt. Denk bijvoorbeeld aan het werk van Piet Wijn van Douwe Dabbert. Of beter nog: de nostalgische stijl van Jetses, de illustrator van de eerste druk van het eerste Kameleonboek. Die werkte destijds voor uitgeverij Wolters. Ja, dat zou pas echt fantastisch zijn geweest, als hij deze strips had kunnen doen. Maar goed, ik had in die tijd nu eenmaal mijn eigen specifieke manier van tekenen en, ach ja, bepaalde pagina’s zijn toch ook wel weer het bekijken waard.’
Dochs bliuwt Matena der op weromkommen dat it him no ek noch net allegear hielendal nei it sin is mei de te ferskinen stripboeken. Hy hat in skoftsje lyn in hertoanfal hân en dat hat fansels ek syn neisleep. Benammen de produksje fan it album fan De Schippers van de Kameleon is him eins te hastich gien en foar it earst yn syn tekenerskarriêre hat er de plaatsjes net sels mei de hân ynkleurje kinnen. ‘Dat is nu door iemand anders met de computer gedaan. Niet zoals ik het eigenlijk had gewild, want ik had bijvoorbeeld veel meer aandacht willen besteden aan de kleurschakering van de Kameleon. Immers, de naam van de boot is erop gebaseerd dat er allerlei verfrestjes voor het schilderen zijn gebruikt en dat ’ie daardoor van kleur verandert. Ik had iets met die kleurfluctuatie willen doen. Handmatig, met aquareltechnieken en zo. Overigens zijn ze daar bij het maken van de boekcovers vroeger ook nooit in geslaagd. Het is toen ook altijd bij een rode Kameleon gebleven.’
Fan sawol Afke’s Tiental as De Schippers van de Kameleon sil meikoarten ek in Fryske ferzje fan de stripalbums útbrocht wurde. Wat fynt Matena dêr eins fan?
‘Ja, leuk natuurlijk, ook al spreek ik geen woord Fries. Ik zal je vertellen dat ik, toen ik ermee bezig was, voor het eerst serieus naar Omrop Fryslân ben gaan kijken. Voorheen zapte ik daar alleen zo nu en dan ’es langs. Ik ervaar het Fries net als het Zuid-Afrikaans. Je krijgt er vrij veel van mee, maar soms ontgaan je complete zinnen. Ik heb de Friese versies van de strips met de hand geletterd en daardoor heb ik wel meer inzicht in de klanken en de uitspraak van de taal gekregen. En het viel me op dat er wel degelijk een link met het Engels is, zoals ik vroeger geleerd heb.’
Matena sit goed op de praatstoel, yn it smûke kafee. Hy fertelt my oer de lêshonger dy’t er as bern hie en dat syn net ûnbemiddele âlders him dêr eins altyd yn temjitte kamen. Al op jonge leeftiid learde er it wurk fan Charles Dickens en Oscar Wilde kennen, mar strips wienen ek al betiid yn byld. Hy krige in abonnemint op it Tom Poes Weekblad, wêrtroch’t er yn oanrekking kaam mei it wurk fan syn lettere idoalen Marten Toonder en Hans G. Kresse. Op syn santjinde mocht Matena as frijwilliger by de Toonder Studio’s oan ’e slach, en dêr hat er oant syn fjouwerentwintichste ta wurke. Toonder waard in soarte fan twadde heit foar him. En Kresse moete er letter wer, doe’t er yn België wenne. ‘Lastig, hoor: idolen die vrienden worden. Eigenlijk is dat niet goed. Die bewondering blijft in de weg zitten. Daarbij is het ook nog zo dat hoe groter iemand is als kunstenaar, hoe kleiner ’ie als mens is. Dat was met Dickens bijvoorbeeld ook zo. Op het werk zijn ze enorm charmant en aardig, maar in de privésfeer zijn het grote egoïsten. En dat moet ook zo zijn om tot grote kunst te komen. Maar toch: idolen kunnen beter op afstand blijven. Anders vallen ze van hun voetstuk.’
We knikke mei ús wize hollen, dogge noch in rûntsje kofje en beslute, foar’t it praatoerke aanst alwer foarby is, noch efkes wat djipper op De Kameleon yn te gean. Matena fertelt dat er as jonge in stik as seis fan de boeken fan Hotze de Roos lêzen hat. Foar de strip waard logyskerwize foar it earste diel keazen, mar dat is yn syn optyk bepaald net de bêste út de searje. Der wurdt nei syn smaak tefolle omtinken jûn oan it opkalfaterjen fan de boat, der komme wat saken nuver út de loft fallen yn de plot (sa as de berôving fan de ielfisker) en de karakters wurde nochal stereotyp delsetten (Gerben is allinne mar mei technyske saken dwaande en de dokter hat net iens in namme). Troch de tiid hinne is De Roos better begûn te skriuwen, fynt Matena. Dochs hat er, lykas by syn eardere ferstrippingen, safolle as mooglik de oarspronklike yngrediïnten fan De Schippers van de Kameleon hanthavenje wollen. Dat hold ûnder oaren yn dat er yn mar fjouwerenfjirtich bledsiden in ferskriklik soad karakters yntrodusearje moast. Somtiden permittearret er him as senarist dan wol wat frijheden (de dokter hat bygelyks yn de strip wól in namme krigen), mar it is neffens Matena altyd essinsjeel om hiel ticht by it orizjineel en yn de geast fan de auteur te bliuwen. De sfear yn De Kameleon moat oanfiele as dy fan likernôch de jierren fyftich.
‘Niet van de huidige tijd, in ieder geval. Daar heb ik overigens nog wel het nodige gedoe over gehad, hoor. Bij Kluitman vonden ze bijvoorbeeld dat ik een woord als “almanak” eruit moest laten, omdat de jeugd niet meer zou weten wat dat was. In voorkomende gevallen heb ik voet bij stuk gehouden. Het moest zo authentiek mogelijk blijven.’
Oan de oare kant is er der just huverich foar dat it stripboek net autentyk genôch wêze sil. Krekt sa’t dat it gefal wie by de echte leafhawwers fan Reve en Elsschot, ferwachtet Matena dat de wiere Kameleon-adepten ek ferskriklik kritysk wêze sille. ‘Dat is het paradoxale ervan. Ze houden van zo’n boek en hebben de setting en de karakters op een bepaalde manier in hun hoofd zitten. En daarom mag je er eigenlijk helemaal niet aankomen. Het heeft iets cult-achtigs. Ook bij Kluitman begonnen ze er al over: “Op dat plaatje heb je het bootje niet goed getekend en daar verderop kloppen de verhoudingen ook weer niet.” Bij De Avonden ging het destijds ook al zo. Twee jaar lang werd er geroepen: “Dat lukt je niet. Dat lukt je nooit!” En hoe verder ik kwam in de productie, hoe stiller het werd. Aan het eind heb ik dan weer niemand van die lui horen zeggen dat het dus wél gelukt is. Of dat het goed geworden is. Tsja, soms is het leven zó onrechtvaardig.’
Dat lêste seit er mei in glimke om ’e mûle en de eagen fol stille wille. As útsmiter hat er noch in gouden advys foar aspirant-striptekeners: ‘Gooi je tekenpen neer en zorg dat je astronaut wordt. Want in Nederland kan werkelijk geen hond leven van het maken van strips.’
Wy suchte en bestelle in lêste bakje treast, wylst boppe it Spui tagelyk in reinbui losbarst.
Earder publiseard yn de Moanne, 5 (2014), 8 (septimber) s. 28-31.