Ira Judkovskaja Deiboek Moskou 3

Ira Judkovskaja (artistiek leider Tryater) is een week naar het internationaal bekende ‘Golden Mask festival’ in Moskou. Moskou is ook de geboortestad van Ira. Ze is daar ter voorbereiding op het Rusland- Nederland jaar in 2013 (in samenwerking met TIN en Sica) en om contacten te leggen zodat Tryater daar in de toekomst mogelijk gaat spelen. Zij houdt een dagboek bij.

Het officiële programma van Russian Case (selectie van de voorstellingen voor buitenlanders) is gisteravond (donderdag) begonnen.

Tijdens de opening werd er door de curator van Russian Case verteld over de stand van zaken in het Russisch theater. Het ging over de afgelopen verkiezingen en de strijd van de ‘linkse intelligentsia’ voor de eerlijkheid ervan. Vele theatermakers en acteurs waren daarin betrokken. Het leek op eensgezindheid in de Russische theaterwereld. Tot er opeens openbare verklaringen kwamen van een aantal zeer gerenommeerde acteurs en regisseurs die Poetin steunden.

De curator noemde de namen van regisseurs (artistieke leiders) en acteurs die openlijk Poetin hadden gesteund. Een van de namen verbaasde me niet, die van Nikita Mikhalkov. Ooit een geweldige filmregisseur (‘Onvoltooid stuk voor mechanische piano’, ‘Burnt by the sun’) is Mikhalkov de laatste jaren vooral politiek actief, bevriend met Poetin en spreekt zich overal uit voor een sterk Rusland voor de Russen. De namen van anderen verbaasden me wel. Met name die van Tabakov, een fantastische acteur en sinds 2000 artistiek leider van het Moskouse Kunsttheater. ‘Waar verbaas je je over?’, zei een vriend van me later. ‘Besef je hoeveel geld Tabakov te verliezen heeft en daarmee al zijn aanzien?’

Ook was ik verbaasd over de steun aan Poetin van een bijzondere actrice van mijn eigen generatie, Chulpan Hamatova. De reden daarvoor bleek, zo hoorde ik later van vrienden die veel tv regisseren, de volgende te zijn. Chulpan heeft enkele jaren geleden leukemie overwonnen. Sindsdien heeft ze een fonds opgericht dat zich inzet voor het redden van kinderen met kanker. Men is lovend over haar werk en haar inzet, ze schijnt echt mensenlevens te redden. Het grootste deel van het geld van dat fonds komt van de regering. Na de verkiezingen vertelde Chulpan aan collega’s dat de financiële steun aan haar fonds dreigde te worden stopgezet als ze zich niet openlijk voor Poetin zou uitspreken. Ik zal vanaf nu bij beschrijving van de voorstellingen ook zo veel mogelijk de positie van de desbetreffende theaters meenemen.

Donderdagavond
‘Talenten en aanbieders’ van Ostrovsky bij het Mayakovsky Theater.

Dit theater is een van de 88 Moskouse, rijksgesubsidieerde ‘ensemble theaters’. Dat betekent dat het een gigantisch ensemble is, met ruim honderd acteurs. Acteurs van een ensemble kunnen niet ontslagen worden en gaat ook nooit met pensioen. Je blijft ensemblelid tot je dood. Men zegt dan ook wel dat deze acteurs het theater niet verlaten voor hun pensioen, alleen voor de begraafplaats. In werkelijkheid betekent het dat er ook veel acteurs zijn die officieel tot een ensemble behoren, maar al decennia niet meer spelen. (Soms zelfs al vanaf jonge leeftijd.) Een speler is verzekerd van een heel klein, maar vast salaris. Bekende acteurs krijgen soms meer betaald, maar verdienen vooral door film- en tv-werk.

De afgelopen 15 jaar was het Mayakovsky Theater een van de sufste theaters van Moskou. De laatste twee jaar kwam het veel in het nieuws door interne intriges en ruzies.

Vorig jaar werd de 39-jarige (voor Russische begrippen nog jong) Litouwse regisseur Mindaugas Karbauskis als nieuw artistiek leider aangetrokken. Van de pers begreep ik dat het theater daardoor nieuw leven werd ingeblazen. De voorstelling van die avond was een nieuwe regie van de artistieke leider.

Nu eerst enkele woorden over de schrijver van het stuk. Ostrovsky (1823-1886) is de meest gespeelde Russische schrijver. Hij heeft ruim 60 toneelstukken geschreven, die vaak als komedies worden omschreven. Ostrovsky de toont rauwheid van het provinciale leven in Rusland, met hebzucht als enige drijfveer. Zowel geld als vrouwen zijn in die wereld niets anders dan bezit. Zijn personages komen uit alle lagen van de bevolking: adel, koopmannen, middenstand, louche handelaars, dienaars van de kerk, koppelaarsters, arme zwervers. Ook komen er regelmatig provinciale acteurs voor in zijn stukken. Soms als aan drank verslaafde figuren die niet alleen zichzelf maar ook al hun dromen hebben opgegeven. En soms juist als enige mensen bij wie puurheid, vrijheid en liefde te vinden zijn.

Ook in dit stuk is de hoofdpersoon een jonge, mooie en talentvolle actrice, Alexandra, in een provinciaal theater. (Er is een gigantisch verschil tussen het leven in Moskou/St-Petersburg en de rest van Rusland, zowel nu als in de tijden van Ostrovsky.) De hoofdpersoon leeft voor het theater en is verliefd op een arme student die haar les geeft in ‘denken’. (Ja, wie hier overeenkomsten ziet tussen Anja en haar studenten uit ‘De Kersentuin’, heeft gelijk. Tsjechov was een grote fan van Ostrovsky.) Een rijke oude man van adel is verliefd op de actrice en stelt haar voor om zijn minnares te worden. Alexandra wijst de oude man af. De oude man besluit daarop haar carrière kapot te maken. Alexandra wordt door het publiek gewaardeerd, maar is nog arm. Daarom krijt ze een benefice. (Vroeger een voorstelling ter ere van een bepaalde acteur/actrice; de inkomsten van een benefice gaan rechtstreeks naar desbetreffende persoon toe.)

De oude man koopt de zakelijk directeur van haar theater om, bewerkt de mening van belangrijke mensen in de stad en op die manier worden er geen kaarten voor haar benefice verkocht. Ook krijgt Alexandra te horen dat ze de dag na haar benefice het theater mag verlaten. Met hulp van Alexandra’s vrienden en aanbieders van haar talent, wordt haar benefice toch nog een groot (financieel) succes. Alle machtige mannen van het stadje staan nog dezelfde avond in de rij om haar gunsten. Maar Alexandra brengt die nacht door met haar student. Dankzij die avond en de reactie van de student op haar spel, begrijpt Alexandra dat hij haar ware liefde is. Tot ieders ontzetting, vertrekt ze de volgende ochtend met een rijke ondernemer naar Moskou. Die ondernemer is verliefd op Alexandra als vrouw, maar nog meer als actrice. Hij belooft haar carrière altijd te zullen blijven ondersteunen. Alexandra legt aan de student uit dat ondanks haar liefde voor hem, ze altijd meer van theater zal houden dan van welke man ook.

Het Mayakovsky Theater doet me een beetje denken aan Posthuis in Heerenveen. Iets groter, minder beenruimte en een dieper toneel. Het publiek is wat ouder dan bij het Satirikon Theater, maar ook hier zijn in vergelijking met de schouwburgen in Nederland, nog veel jonge mensen aanwezig. Langs de drie muren van het toneel is een wand aangebracht van donker hout. Een paar meter daar boven zie ik een halfronde wand, ook van donker hout, met de opening naar publiek. Op de vloer bevindt zich een glazen draaitoneel. Op het draaitoneel, langs de rand, staan een paar stoelen en een vleugel. (In mijn enscenering van ‘Oom Wanja’ zal ik ook met draaitoneel werken, daarom ben ik meteen extra alert op wat ik wel of niet vind ‘werken’.) De halfronde muur zakt af en toe naar beneden en geeft de ruimte aan van het theater. Het draaitoneel wordt door de acteurs zelf in beweging gebracht, zoals een step.

De kostuums zijn gestileerd, hedendaags, in bruine en zandkleurige tinten. Mannelijke personages die in theater werken, dragen zwarte bolhoedjes. (Er zijn nooit meer dan vier mannen met de zwarte bolhoedjes, de link met ‘Wachten op Godot’ is snel gelegd.) Als actrices (personages- actrices) in het stuk net gespeeld hebben, dragen ze jurken uit de tijd van Ostrovsky, met sterke Russische motieven.

Er is geen vierde wand. De scènes over liefde of andere verlangens worden intens gespeeld. Scènes waarin men zich in de ‘society’ bevindt, worden gespeeld met veel relativering en humor, met uitspraken over Rusland en het leven, lichtjes de zaal in geslingerd.

Er is bijna constant muziek te horen, in slechts twee of drie variaties. (In de meeste Russische voorstellingen is er sprake van een constant muziekdecor. Meestal wordt de stemming heel duidelijk benadrukt, in de ogen van de meeste Nederlandse theatermakers wordt nogal schaamteloos duidelijk gemaakt wat en waar je moet voelen.) In deze regie is de muziek licht en staat in connectie met het draaitoneel. Elke keer als een van de spelers het toneel in beweging brengt, klinkt er ook muziek.

Een aantal regiekeuzes (zoals het draaitoneel, de muziek, af en toe een zakkende muur), doen mij denken aan twee andere Litouwse regisseurs: Rimas Tuminas en Eimuntas Nekrosius. Tuminas en Nekrosius zijn al jaren toonaangevend in Rusland. Door de vooral lichte speeltoon, word ik op een hele prettige manier meegenomen in het verhaal. De ondraaglijke lichtheid van het bestaan, het leven dat maar doorgaat en door onszelf in beweging wordt gehouden, zijn de voor de hand liggende thema’s. Wat ik vooral bijzonder vind aan deze voorstelling is dat ik alle ruimte krijg om de keuze van elk personage te begrijpen, te doorvoelen, me daarover te verbazen en vervolgens met de gevolgen daarvan mee te leven.

ps. In deze voorstelling spelen twee ‘oude rotten’ uit de Russische film een rol: Igor Kostolevski (1948) en Svetlana Nemoljaeva (1937). Svetlana speelt de moeder van het hoofdpersonage, ze is als het ware de motor van de voorstelling. Konstantin speelt de cynische rijke man van adel. Ze spelen allebei ongedwongen en prachtig. Ik herinner me ze vooral uit populaire films uit de jaren zeventig. Kostolevki was jarenlang een van de knapste mannen van de Russische televisie. Hij is op een stijlvolle manier ouder geworden. Maar elke keer als hij opkomt, voel ik een lichte zindering bij de oudere dames in de zaal. Na de voorstelling wordt hij overladen met bloemen.

Ira Judkovskaja

Deiboek Ira Judkovskaja yn Moskou 1
Deiboek Ira Judkovskaja yn Moskou 2