De weemoed van Gerlsma

DIRK VAN GINKEL – 

Museum Martena herdenkt de honderdste geboortedag van kunstenaar Abe Gerlsma (1919-2012) met de expositie ‘100 jier Abe Gerlsma’. Zijn werk is een eerbetoon aan het ongerepte Friese landschap van weleer.

In het werk van Abe Gerlsma is het doodstil. Het waait er zelden, op een enkele vogel na beweegt er niets, er is nauwelijks bedrijvigheid en mensen zijn er nog veel zeldzamer dan dieren. Er is alleen het landschap met de daarin verspreid liggende boerderijen en dorpjes. En soms een bijzonder stadsgezicht. Vrijwel altijd vermeldt de schilder in de titel welke omgeving hem tot zijn werk geïnspireerd heeft: Firdgum, Sandfurt, Genum, Bûtendyks Swarte Haan, de Baai van Terschelling, de Martenastins …

Het lijkt alsof Abe Gerlsma het zogenaamde ‘authentieke Friesland’ heeft willen vastleggen, opdat we niet zouden vergeten hoe het is geweest.

Verstild
Het Friese landschap is altijd het grote thema geweest van Gerlsma. Het blijkt uit de kleine etsen uit de oorlogsjaren en de olieverven die hij zestig jaar later maakte. Het landschap is steeds heel verstild en sferisch weergegeven, vaak in tegenlicht. Het moderne leven is er afwezig. De mechanisatie en industrialisatie, die zo nadrukkelijk hun spoor hebben getrokken in het Friese landschap, krijgen in het werk van Gerlsma geen plek. Het lijkt alsof de schilder  – deels puttend uit zijn herinnering – alleen het zogenaamde ‘authentieke Friesland’ heeft willen vastleggen, opdat we niet zouden vergeten hoe het is geweest. Uitgestrekt, leeg, agrarisch. Met veel lucht, water en licht. Het werk van Gerlsma maakt een beetje weemoedig.

Scheppingsdrang
Op de expositie wordt in tekst en bewegend beeld ook aandacht besteed aan een heel andere kant van Abe Gerlsma en dat is zijn professionele loopbaan als technicus en productontwerper. Gerlsma, die een opleiding aan de HTS had gevolgd, was van 1948 tot 1982 in dienst bij de toenmalige Rijkslandbouwvoorlichtingsdienst. Hij was er ‘landbouwwerktuigenspecialist’. Als zodanig had hij een sleutelrol bij de naoorlogse mechanisatie van de landbouw. Gerlsma ontwikkelde onder andere een aardappellooftrekker en een snarenbedpootmachine. Deze machines leidden tot nieuwe landbouwpraktijken en dus ook – ironisch genoeg – tot een ingrijpende verandering van het door hem zo geliefde landschap.

Gerlsma zelf heeft deze curieuze situatie zelf nooit als problematisch ervaren. Het kwam allemaal voort uit scheppingsdrang. Hij heeft eens gezegd: ‘Als assistent voor de mechanisatie gooide ik heel mijn scheppende arbeid in het uitvinden van machines. Datzelfde heb ik ook altijd gedaan als ik aan het schilderen of etsen was.’

Op weg naar abstractie
Op de expositie ‘100 jier Abe Gerlsma’ is vooral schilderwerk uit de vroege en late jaren te zien. Zijn vroege werk was naturalistisch, precies, gedetailleerd. Alsof hij alles wilde weergeven wat je op een bepaalde plek kon zien, als ging het om een technische tekening. Gaandeweg verdween die precisie. Gerlsma bleef schilderen naar de ‘werkelijkheid’, maar het was niet langer nodig elk aspect ervan in verf te benoemen. Het werk werd er wat losser en lyrischer van, abstracter ook. De fijne tekening werd vervangen door kleurvlakken en –vegen. Zoals in Sandfurt III, waar land, water en lucht lijken te versmelten tot één enorme ruimte waarin nog net een paar boerderijtjes zweven. Een oerbeeld van Friesland. En een van de beste werken van Gerlsma.

Meerkleurenets
Een soortgelijke ontwikkeling is er ook in het etswerk van Gerlsma. Zijn eerste etsen zijn fraaie maar precieze tekeningen van de wereld om hem heen in alleen zwarte inkt. Gerlsma’s kleurenetsen uit de jaren tachtig en later daarentegen zijn juist heel gevoelvol, sferisch. In die periode begon hij te experimenteren met meerplatendruk. Daarbij gebruikte hij meerdere etsplaten voor een en dezelfde afbeelding. Het leidt bij hem tot nevelige afbeeldingen met vervloeiende kleuren in mooi tegenlicht. Daarvan hadden er best een paar meer van mogen hangen in Museum Martena.

De expositie ‘100 jier Abe Gerlsma’ in Museum Martena in Franeker duurt tot en met 10 juni 2019.