De bibleteek fan Philippus Breuker
ERNST BRUINSMA & BAUKJE WYTSMA –
Philippus Breuker (1939) is berne yn Skingen. Wenne mei heit en mem en fiif jongere broers op in lyts boerespul yn dat doarpke. Heit hie fyftjin kij en wat bou. Nei de HBS soe er studearje yn Wageningen, mar moast dy stúdzje al nei in pear wike ôfbrekke omdat syn heit fûn dat er thús helpe moast. It waard de Rykskweekskoalle yn Ljouwert. ‘Gau klear’, seit Breuker iroanysk. Dêrnei hat er in pear jier ûnderwizer west, earst yn Itens en doe yn Boazum, dêr tuskenyn ek noch yn militêre tsjinst, oant er yn 1967 learaar Nederlânsk oan dyselde kweekskoalle te Ljouwert waard. Letter, midden jierren santich, kaam er yn tsjinst by de Fryske Akademy en fan 1986 oant 2004 wie er bysûnderer heechlearaar Frysk, earst yn Leiden, letter ek yn Amsterdam.
Yn Boazum meitsje wy earst in slach troch de tún dy´t om it moaie boererinteniershûs út 1850 hinne leit. It hûs, tichtby de tsjerke, jout alle gelegenheid om fier oer de Fryske greiden te sjen. It hiem is sa´n tûzen jier âld, fertelt Breuker. Yn it hûs geane wy fansels earst by de boekekasten del. Gjin kast der´t net in boek yn stiet. Ek boppe binne oeral boeken te sjen. Breuker skat dat it sa´n tsientûzen binne. Hy hat se yndield yn tolve oant fjirtjin haadgroepen. Wylst wy troch it hûs rinne fertelt er oer de skiednis fan hûs en hiem.
In samling oan boekekasten dus. Yn alle keamers. Elke kast hat in eigen ferhaal en reflektearret in oar faset fan de brede belangstelling fan Breuker. Mar de haadlinen yn syn ynteresses en yn syn bibleteek binne dochs Nederlânske en Fryske literatuer fan 1600 ôf en Fryske skiednis.
Oan de tafel yn de wurkkeamer fertelt Breuker oer syn yntensive lêsûnderfinings. ‘Wy moatte werom nei 1942, doe´t ik myn earste lêserfaring hie. Ik wie doe in jier as trije en wie totaal fan streek fan it boek Mapje en Papje in het hazenbos (1906) fan Marie Hildebrandt. Dat boek ha ’k letter ek kocht, it stiet hjir noch ergens yn de kast. In hiel dramatysk boek foar bern, hiel sentiminteel. De twadde erfaring wie Het slot op den Hoef (1897) fan C. Joh. Kieviet. Doe sil ik tsien jier west hawwe. In histoaryske roman, dy spile op Loevestein. Ik wit noch dat ús heit nachts om healwei trijen nei ûnderen kaam en sei: wêr bisto? Myn bêd wie leech. Ik hie de tiid fergetten. Doe’t ik promovearre, yn 1989, sei ús mem: “Silst ek nochris probearje om te libjen?” of wurden fan dy strekking. Ik ha altyd fan jongs ôf oan in twadde libben hân, it libben yn de boeken.’
‘Ik ha altyd fan jongs ôf oan in twadde libben hân, it libben yn de boeken.’
‘As bern lies ik fierder net folle. Op ’e HBS ek net. Gjin tiid, skoalle en dan neitiid ús heit helpe. Moarns kij melke. Ierappels sykje en allerhande oare putsjes. Sinten wienen der ek net foar boeken. It sels keapjen is yn 1957-1958 begûn. Ik moast der jild fan ús pake foar liene. Dat ha ik echt trochsetten, der binne thús ek wol wurden oer fallen. Ik woe romte ha om dy boeken del te setten. De timmerman makke in foech stellinkje mei in pear planken. Dat kaam yn de sneinse keamer, twa meter lang miskien. Nei in jier as trije hie ik sawat in pear hûndert boeken. Ik hie doe in âldere freon dy’t skoalmaster west hie yn Skingen, mines earder ek. In hele grillige man. Mei him bin ik befreone rekke. It wie net allinnich om dy leeftyd in ûngelykweardige ferhâlding. Mar ik wie wol o sa op him gesteld. Hy wie in man fan muzyk, lies my ek wolris foar en dêr hienen wy it dan oer. Ek oer Obe Postma. Dêr fûn ik neat oan. Saai en praterich. Ik ha gauris in boek fan him krigen.’
‘Us heit wie wol in man fan literatuer. Hy skreau sels ek gedichten, mar hie gjin boeken. Hy lies kranten. Nee, ik herinnerje my eins net dat ús heit in boek siet te lêzen. Dat sil er yn syn jeugd wol dien hawwe, mar hy skreau tink leaver sels, by riten. Ik wit noch goed dat wy ris fan de bou nei hûs ta fytsten, ik siet al op de HBS doe, en hy frege: Hasto noch noait fan Heine heard? Dat fûn ik sa eigenaardich dy fraach, hy hie noait oer Heine praten. It wie in ôfwêzige, stille gefoelige man dy’t him net safolle om de bern bekroade. Us heit is foar my noch altyd belangryk. Ik freegje my ek noch altyd ôf wa’t ik bin, oars net as in bern fan myn âlden fansels. Wat ik mear oan eigens ha, dat wit ik net rjocht. Ik fiel my foaral in soan fan ús heit. Ik ha dêr ek in gedicht oer skreaun, mar minsken dy’t dat lêzen hawwe, hawwe dat net yn de gaten hân, tink ik.
‘Myn earste Fryske literêre sensaasje wie Ut de gielgoerde fan Simke Kloosterman.’
As bern ha ik it net sa belibbe, mar sa moat it wol wurke hawwe: ik moast de wrâld fan ús heit feroverje, ik woe wurde lykas hy. Wat ús heit dierber wie, woe ik ek dat my dierber waard. Hy fertsjintwurdige in wrâld dy’t ik my eigen meitsje woe. Mar doe’t ik noch mar tweintich jier wie en haad fan de skoalle yn Itens waard, hat er ris tsjin in broer sein: dat koe ik ek wol. Der siet dus omgekeard ek wol wat. Hy wie mar lytsboer wurden, iennichst bern. Hy is betreklik jong stoarn, yn 1967, ik wie hast 28 en krekt learaar wurden. Doe ha dy broer en ik in boekje makke fan syn gedichten. Dêr is ek wolris ien fan syn gedichten troch Freark Dam of Douwe Tamminga útkeazen foar in blomlêzing.’
Myn earste Fryske literêre sensaasje wie Ut de gielgoerde fan Simke Kloosterman. It wie op in sneintemiddei yn de maitiid en yn dy sneinse keamer. Ik wie doe santjin. Nóch is Simke Kloosterman ien fan myn dierberste skriuwers omdat sy út in grutte hertstocht wei skriuwt. Sy skriuwt oer dingen op in ferburgen wize dy’t de ferskrikkingen fan har eigen libben útbyldzje. Ik kin net folle skriuwers dy’t hiel radikaal nei de kearn ta gean. Sy wol, sy is bûtengewoan emosjoneel. Sy skriuwt oer de leafde dy’t net ta syn rjocht kaam, mar ek oer gelokkige mominten.
Jierren fyftich tiid fan oxbow
En doe kaam de niget foar literatuer al gau yn al syn hertstocht opsetten. ‘Leeftyd en kweekskoalle hawwe dêr neist de dingen dy’t al neamd binne, in soad ta dien. Mar der wie noch wat oars. It jier 1958 is neffens my in kearpunt yn de kulturele sfear. Televyzje kaam. Wy seagen Dylan Thomas en Han Bentz van den Berg. Ek yn Fryslân wie der fan alles te rêden. Tjitte Piebenga kaam doe mei syn boeken foar it ljocht. Der wie doe sprake fan in sterke Fryske literatuer. Jo liezen by wize fan sprekken alle dagen yn de kranten oer minsken as Tamminga en Wadman, oer Quatrebras of oer Jo Smit. Ik ha dêr ek oer skreaun yn it neiwurd by de werútjefte fan Riemersma syn Fabryk yn de rige Fryske Klassiken. Ik fyn dy jierren fyftich hielendal net sa min, it wie in frij iepene tiid. It moaie fan dy jierren wie dat jo ek it idee hienen dat it in tiid fan opbou wie, jo koenen de skouders der ûnder sette. Jo wienen sa frij as in fûgel, ik belibbe dat as in hartstikke rike tiid.
‘It jier 1958 is neffens my in kearpunt yn de kulturele sfear.’
‘Ik wist earst net wat ik wurde woe. Gjin dokter, dat wist ik wol. In bysûndere oanlis foar wiskunde hie ik ek net, dat ik soe mar lânbou-yngenieur wurde. It wie in negative kar. Wageningen waard him dus net, ik bin dêr om thús echt fan narichheid en ûnwennigens wei gongen nei trije wike. Sa kaam ik yn oktober mei in keale kop (fan de ûntgriening) op de kweekskoalle telâne, yn oktober.
Dêr hienen wy Nederlânsk fan M.J. de Haan, echt in man fan literatuer. Ien dy’t op my in tige stimulearjende útwurking hie. Op in reüny hearde ik ris: “Do hast doe dy lêzing oer Lucebert holden. En do hiest doe de Schok der herkenning fan Gomperts, dêrst doe in sprekbeurt oer holdest.” Ik wie dat kwytrekke, mar seach no de boeken wer mei de oantekens fan doe. De Haan wie wat in ôfwêzige man, in type lykas ús heit. Jo murken dat er út in geastlike rykdom libbe. Hy twong neat op. By de measten makke er neat los. By my wol.
Ik lies op de kweekskoalle: Lucebert, Anna Blaman (Overdag), Claus (De Metsiers hat ûntsachlik grutte yndruk op my makke). Tydlik lies ik Adriaan Roland Holst. Leopold fyn ik noch altyd de bêste dichter, mar ik wie ek o sa wei fan Van Ostaijen, Slauerhoff en Lodeizen. En dan liezen jo fansels Paul Rodenko en Gomperts. Frysk ynteressearre my doe net sa bot. Ik folge it wol, mar ik wie der net op oriïntearre. It wie allegearre nij, Kafka, Camus, de klassiken. Ik gong nei Kânselarij foar boeken en lies dêr foar it finster yn de stúdzjeseal dan de Fryske tydskriften. Dêr sieten dan dy trije âlde mantsjes altyd, neist elkoar, ien moat Obe Postma west hawwe. Folle mear lêzers wienen der trouwens ek net.’
‘Yn 1960, doe’t ik myn diploma krige fan de kweekskoalle, ha ’k my fuort opjûn foar MU-Nederlânsk. Ik bin der mei begûn, mar dat wurke yn de praktyk net. Ik wie haad yn Itens, kaam jûns wit hoe let mei de bus wer thús, dy moast de hiele Greidhoeke sawat troch. Ik ha ha ek noch oan de MULO op `e Lemmer stien, mar bin doe út frije wil yn tsjinst gongen omdat bliken die dat oars in broer moatten hie. (It wie doe sa dat trije jonges út ien húshâlding opkomme moasten en dat waarden dan fansels de âldsten.) Doe kaam ik yn febrewaris 1963 yn Boazum en bin wer mei de MU begûn. Ha’k yn twa jier hûnderten boeken lêzen. Mijnheer Serjanszoon fan Herman Teirlinck, De Kapellekensbaan fan Louis Paul Boon, de poëzy fan Karel van de Woestijne, neam mar op. Bin net echt feroare yn myn smaak sûnt dy tiid. Leopold en Slauerhoff ha ik lang alles fan kocht wat der útkaam of earder fan ferskynd wie. Grutte yndruk ha letter op my makke boeken as De Buddenbrooks fan Thomas Mann, Nabokov syn Geheugen spreek, it wurk fan Pavese en Gloed fan Marai. Fia Slauerhoff en Postma kamen de Sjinezen derby en Dickinson en Wordsworth. Tennyson ha ik mei Willem Abma yn briefferkear lêzen. En wa soe by ’t âlder wurden sûnder Marcus Aurelius, Augustinus of Montaigne kinne?’
Skiednis
As nei de literatuer de belangstelling fan Breuker foar skiednis op tafel komt, lizze wy him in sitaat foar fan de Britse skriuwer Julian Barnes. Dy skriuwt yn syn ferneamde boek Flaubert’s Parrot: ‘We can study files for decades, but every so often we are tempted to throw up our hands and declare that history is merely another literary genre: the past is autobiographical fiction pretending to be a parliamentary report’. Ik freegje Breuker of der foar him in grut ûnderskied bestiet tusken de historiograaf en de literator.
‘Ik ha altyd wol grutte histoaryske belangstelling hân’, sa fertelt Breuker. ‘Koartlyn skreau in learling út myn kwekelingetiid dat ik net folle feroare wie. Ik hie har doe ek al oer polders en kleasters ferteld. No noch fyn ik sleatten ien fan de aldermoaiste dingen. Mar ek dy niget groeide út ta in passy, krekt as mei literatuer earder. Ik kaam yn Boazum yn `e kunde mei de dokter, dy’t in moaie biblioteek mei boeken oer de skiednis fan Fryslân hie. It doarpke sels kaam my oan as hiel âld en eigenaardich. Ik fûn de minsken âlderwetsk. Trije tsjerken en allegear rûzje oer de oarloch. Nuvere foarnammen ek. Ik fûn it hjir sa riedseleftich. Ik ha my daliks stoarten op de skiednis fan it doarp. Yn dy tiid ha ik yn ien nacht it âld skrift leard, út in tsjerkeboek út de santjinde ieu. Ik bestudearre de letters dy’t ik net lêze koe en sa ha ik it my systematysk eigen makke. Op in jûn tocht ik sels even dat ik Pier Walta yn in stege weiwurden seach, dy man libbe hjir om 1500 hinne.’
‘Ik ha altyd wol grutte histoaryske belangstelling hân’
Wêrom is Breuker oan de skiednis fan it doarp begûn, as hy him der dochs as in frjemdling fielde? Hy sitearret as antwurd de dichter J.H. Leopold: ‘Een besef van vergeefsheid, dat het hart verbiedt te popelen.’ Dy spreuk stie op in knipsel dat hy op de kweekskoalle achter yn de klasse op in plakboerd mei allegear knipselboel plakt hie. ‘Dat formulearret de grûn fan myn bestean. Ik ha in hiele sterke hang nei wat west hat. Omdat ik fyn dat ik sels eins ek al west ha. It frjemde en ûnbekende lûkt. Ik moat fan eigen om my hinne ha, kin ik Postma neisizze.
Al hiel jong hie ik it besef dat ik mear by de deaden dan by de libbenen hear. It is in platitude om te sizzen ‘berne wurdende stjerre wy,’ mar dat ha ik persoanlik wol sa field. Ik ha dêr frede mei no`t ik âlder wurd. Froeger ha ’k wol bang west dat ik net âld wurde soe. No’t ik 67 bin, is dat it praat net mear wurdich fansels. Ik ha no alle reden om bliid te wêzen. Myn libben hat syn foarm wol fûn.’
‘It ynteressearet my hielendal net wat der hjoed-de-dei bart. Ik folgje it wol, mar ik fyn it totaal ûnynteressant. It hat net folle betsjutting. Kontakt mei minsken bestiet meastentiids út folslein ûnbenullige dingen. Dat wol ik net. Myn freonen hawwe dat idee ek. Dat lûkt my fansels ek yn harren oan. Ik ha fjirtich jier lang ateïst west, mar dat bin ik dus net mear. Dat hat fansels mei âlderdom te krijen. Ik kin it libben oersjen, en ik wit no dat der net folle dingen binne dy’t wearde hawwe. En der binne ek in hiel soad dingen dy’t noait mear wearde krije sille. Jo witte ek dat jo dêr sels tige by belutsen wienen, by datjinge wat wearde foar jo hat. Dêr haw ik konklúzjes út lutsen. Postma is ûngelovich wurden. Mar ik fyn yn it geloof wat sitten fan it mystearje en de riedseleftichheid fan it libben, en ek fan in foarm fan objektiviteit wêrby’t jo sels tsjûge wurde fan it libben. It is gjin “ik”, it is ek gjin “wy” (dêr haw ik net folle ferlet fan), it is it besef dat alle “ikken” gelyk binne. En dat is in befrijend gefoel.’
‘It ynteressearet my hielendal net wat der hjoed-de-dei bart. Ik folgje it wol, mar ik fyn it totaal ûnynteressant. It hat net folle betsjutting.’
‘Ik lês graach biografyen. Ik bin nochal wiis mei Leon Hanssen as biograaf (koartlyn oer Vasalis) of Jan Drentje oer Thorbecke. Dat komt omdat dy in grutte belêzenheid kombinearje mei oandacht foar it útsûnderlike. It útsûnderlike moat it dan wol hawwe fan de details en fan de dokumintaasje. Dat jildt fansels net allinnich foar biografyen. It sitaat fan Julian Barnes rûkt my in bytsje tefolle nei de postmoderne opfetting dat de wierheid dochs net te achterheljen is. Dat strielet wat gemaksuchtichs út. Dy argiven giet safolle tiid yn sitten, dêr begjinne we mar net oan. Wy gean mar yn diskusje mei fakgenoaten. Tinke dat we in geniale tik hawwe, grutte filosofen en wittenskippers binne ús peteargenoaten. Har soarte fan lektuer fyn ik faak hiel sweevjend en ûnoangenaam. Hanssen en oaren witte nijs te bringen en dat ek yn in oertsjûgjende kontekst te pleatsen. Fansels is it mei feiten en dokumintaasje allinnich net goed. Jo kinne sykje en sykje en noait wat fine. Jo moatte by it skriuwen – ek fan histoarysk wurk – witte wat belangryk is. It kin net de bedoeling wêze om allinnich al de feiten dy’t je fine troch te jaan. Der moat wol fanút in grutte kennis fan de literatuer oer in ûnderwerp skreaun wurde. Ik leau dus net dat in goed boek sûnder in wiidweidige dokumintaasje kin. Dat is my te postmodern.’
‘Sa’t wy hjir nei de wurklikheid sjogge is dy folslein ûntagonklik. Wy snappe der neat fan. Wy witte net wêrom’t hjir in paad rint en wêrom’t der hagen binne, wêrom’t gers dizze gearstalling hat, of wêrom’t de loft blau is. Wy kinne dat as fanselssprekkend oannimme en ús persoanlike ympresjes der oer jaan, der subjektyf op reageare, mar dat ynteressearet my net sa. My ynteressearet it om dingen te ferklearjen. Hieltyd mear fyn ik dat jo nei objektiviteit stribje moatte. Jo moatte jo jo eigen persoanlike beheiningen bewust wêze en besykje it bysûndere fan josels te sjen: sa sjoch ik dêr nei. Dat wol net sizze dat ik it goed sjoch. Ik moat checke of oaren der oars tsjinoan sjogge. Jo moatte as histoarikus besykje in objektivearjend stânpunt yn te nimmen, taskôger te wêzen. Jo bliuwe bûtensteander, jo binne gjin dielgenoat. Jo moatte jo ynspanne om fierder te kommen, om it te ûntriedseljen. Objektiviteit sit yn it feit dat jo sels net de maat fan de dingen binne. Jo binne mar in betreklik beheind, tafallich foarme, waarnimmend wêzen. Wy binne hjir yn Fryslân opgroeid, en hawwe ommers amper yn oare wrâlden libbe.’
‘It bysûndere kin allinnich mar ta de wierheid liede, it unike. Jo kinne oer immen noait in goed boek skriuwe at jo net witte wat it útsûnderlike is fan dy persoan. Wolle jo in biografy oer Postma skriuwe, dan moatte jo earst witte: wat makket Postma ta in oaren as oaren? Dat is hiel dreech om sa’n byld te krijen. Jo kinne mar raak skriuwe, mar wat jo úteinlik sjen moatte is: dit is hiel eigenaardich, dit is wat ik ferklearje moat. Dat boek fan Hanssen bygelyks, oer Vasalis, dat begjint geweldich, mar op in stuit giet hy tsjin Piet Gerbrandy yn en dan wurdt it in diskusje tusken fakgenoaten. Dan fersloppet it. Dan mist hy dy hiele ûnpersoanlike persoanlike benadering (eleminten fan respekt en ferwûndering) en sa wurdt it in soarte fan ‘welles nietes’ spultsje ûnderelkoar.
‘It bysûndere kin allinnich mar ta de wierheid liede, it unike.’
‘Ik leau net dat myn grutste niget nei skiednis útgiet. Myn belangstelling foar poëzy is bygelyks noait minder wurden. Keunst, dat erken ik, is de heechste útdrukking fan it minsklik kinnen, mar der is ek dat ferlet om te witten. Dat sit wol hiel sterk yn my, dat ik dingen begripe wol. Dat ferriket jo enoarm, jo kinne de ieuwen oersjen. Ik lês ek wol âldere literatuer, ûngefear fan 1800 ôf. Dêr fyn ik noch de libbene minsken yn de literatuer yn harren eigen tiid, derfoar net mear. Mei skiednis kinne jo dingen yn har groei, yn har feroaring sjen. Dat kin mei literatuer net. Dy is folle mear rjochte op it fergonklike, it momint. Yn de skiednis is it wat steviger, dy omfiemet alle minsken, it lânskip, de huzen. Dat jout my in enoarme foldwaning. It Hof yn Ljouwert, de universiteit yn Frjentsjer, dat binne grutte dingen yn de Fryske skiednis. Ik kin bepaalde aspekten oersjen. Hoe’t dy minsken tocht hawwe, hoe’t dy wraksele ha. It sifert josels wei. Jo wurde sels diel fan dat wat jo oersjen kinne. Jo sjogge jo sels yn de stream fan de tiid. By literatuer is it dochs folle mear in konfrontaasje. In konfrontaasje en in opnimmen. In manlike en in froulike kant om it sa te sizzen.’
Sammeljen
‘At jo lang sammelje, dan wurdt in bibleteek in byld fan josels. En dan komt ek it sammeljen om it sammeljen. Dat is by my útrûn op âlde berneboeken, printen, strjitlieten fan foar 1850 en poezyalbums. Ik ha krekt op in feiling yn Drylts in poezyalbum kocht fan de suster fan P.C. Boutens. Dêr stiet ek noch in ûnbekend gedicht yn fan de doe santjinjierrige Boutens. In oar foarbyld fan myn grif wat útsûnderlike belangstelling is in boek oer hea, gerssoarten en krûden dy’t foar hynders yn it Dútse leger brûkt waarden, in boek út 1880. My ynteresseart de skiednis fan it hea en de hea-skipperij. Yn Skraard ha se bygelyks in soad hea útfearn. Dêr hat Eelco Alta yn 1778 noch oer skreaun. Dat wie in Boazumer dûmny dêr’t ik my fjirtich jier lyn tige yn ferdjippe ha.’
‘Ik bin wat de literatuer oanbelanget nei 1970 behoarlik stilstien bleaun.’
‘Fierder lês ik no alles wat Obe Postma ek lêzen hat. Ik ha in sterke oandriuw ta identifikaasje, net allinnich mei Postma. Ik tink dat leafde dêr mei te krijen hat. Dat jo tinke dat dy oare gelyk mei jo rint. Ek by him bestiet foar my dy leafde út it ynsjoch dat jo op elkoar lykje. En it giet ek fansels. Dat is yn myn gefal wol sa. Dat jo ferlet fan identiteit hawwe. Mar dat wol fansels net sizze, dat ik neat persoanliks ha.’
‘Mei fan myn moaiste boeken binne boeken dy’t troch freonen skreaun binne’, sa fertelt Breuker. Sa heart dêr Alor en Timor 1953-1956, brieven van een artsen-echtpaar by, fan Guus en Baukje de Jonge. Yn in boekhannel of yn de kranten kom ik eins noait boeken tsjin dy’t my ynteresseare. Resinsjes sizze my net folle, Marjoleine de Vos yn NRC fyn ik wol geweldich, of Arnold Heumakers. Ik keapje net mear ryp en grien. Ik bin hiel sinnich wurden, dat soenen je net sizze mei al dy tûzenen boeken, mar dat is it dus net. Ik bin wat de literatuer oanbelanget nei 1970 behoarlik stilstien bleaun. In inkelde skriuwer is der by kaam, Cesare Pavese bygelyks. Mar ik lês like leaf boeken út foarbije tiden. Der moat yn elts gefal wat fan mankelikens yn sitte.’
5 favoriten:
1. Benifeciaalboek mei beskriuwing fan alle Fryske tsjerkegrûn yn 1543
2. W.B.S Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker (1878-1889)
3. Encyclopedie van Friesland (1958)
4. Plato, sammele wurk
5. Obe Postma, sammele wurk
6. Philippus Breuker, Memoriaal (famyljeskiednis yn eigen behear, 1996)
Earder publiseard yn de Moanne, 6 (2007), 5 (juny), s. 18-22.