Het beledigende, kwetsende Charlie Hebdo

HENK WOLF – 

Al ruim een halfjaar krijg ik wekelijks Charlie Hebdo in de bus. Op 8 januari zat er weer een nummer bij de post, het laatste waaraan de voltallige redactie had meegewerkt. Een dag eerder waren een aantal van mijn favoriete tekenaars vermoord.

Mijn verminkte hebdomadaire krijgt een heleboel morele steun, maar in terzijdes, nevenschikkingen die beginnen met ‘maar’ en in artikelen met de titel ‘Je ne suis pas Charlie’ lees ik ook voortdurend dat Charlie allerlei negatieve kwalificaties krijgt aangewreven. Een daarvan is dat het tijdschrift ‘beledigend’ of ‘kwetsend’ zou zijn voor gelovigen.

Ik moet zeggen: dat idee verwarde me. En dat komt doordat ik de betekenis van het woord ‘beledigen’ niet kan vatten. Ik zal uitleggen waarom.

 

Ik heb een abonnement genomen op Charlie Hebdo, juist omdat het mensen op stang jaagt die zwelgen in fatsoensregels die niet de mijne zijn.

 

Het woord ‘beledigen’ is een leenvertaling uit het Duits, waar het als ‘beleidigen’ bestaat. Dat woord is een afleiding van ‘leidig’, dat tegenwoordig zoiets als ‘irritant’ betekent, maar vanouds ‘bedroefd’. Het is zelf weer een afkorting van ‘Leid’, dat wij kennen als ‘leed’. ‘Beledigen’ is dus ‘bedroefd’ maken. In die zin heeft de moord in de Rue Nicolas Appert mij en heel veel anderen beledigd.

Die historische betekenis heeft ‘beledigen’ echter niet meer. Mijn Van Dale noemt een aantal moderne en nauw verwante betekenissen, waarvan ik de relevante hieronder noem.

1. Kwetsen (door woorden of daden) in zijn eer of eergevoel, verongelijken, onheus behandelen, syn. krenken: iem. zwaar, diep beledigen, zich beledigd voelen; (jur.) de beledigde echtgenoot, echtgenote, degene wiens (wier) partner zich aan overspel heeft schuldig gemaakt.

Het verhaal over bedrogen echtgenoten is natuurlijk niet ter zake doend en in het eerste stukje gaat het erover dat men een persoon beledigt. In die zin beledigden de dode cartoonisten voortdurend allerlei mensen. Ik kan me althans voorstellen dat het eergevoel van François Hollande was getekend door de tekening waarop zijn hond tegen zijn been oprijdt, of Michel Houellebecq door de karikatuur waarop hij met ontbloot geslachtsdeel wijdbeens in een stoel zit. Maar kun je een hele groep gelovigen op die manier beledigen? Hoe dan? Doordat die groep zich zo sterk identificeert met de paus of met Mohammed dat hij zich en masse in z’n eergevoel gekrenkt wordt als die twee weer eens gekarikaturiseerd werden?

De tweede betekenis in Van Dale juridisch van aard en doet hier waarschijnlijk niet ter zake. Misschien biedt betekenis 3 meer soelaas:

3. het pijnlijk treffen van de geest of het gemoed: een belediging van de goede smaak.

Er zijn klaarblijkelijk veel mensen die de tekeningen van Charlie Hebdo smakeloos vinden. In discussies op Facebook vind ik allerlei citaten waarin ‘beledigen’ wordt gebruikt in de context van aantasting van de goede smaak. Zo schrijft iemand:

“Het is een vorm van beleefdheid om mensen te waarschuwen voor wellicht beledigende inhoud. We doen het ook met films die veel erotiek of geweld hebben.”

Alleen wordt bij die betekenis vanouds in het Nederlands de smaak of het gemoed of de geest zelf beledigd. Ik heb ook in andere woordenboeken nergens kunnen vinden dat een persoon beledigen of een groep personen beledigen kan betekenen dat de geest of het gemoed van die persoon of personen pijnlijk getroffen wordt. Als dat bedoeld wordt, dan is het een nieuwe betekenis in het Nederlands.

Dan ‘kwetsen’. Dat woord wordt door Van Dale als synoniem van ‘beledigen’ genoemd en het wordt ook in de openbare discussie over Charlie Hebdo gebruikt. Het betekent van oorsprong ‘beschadigen’, ‘verwonden’, een betekenis die we in ‘kwetsuur’ nog terugzien. Mogelijk komt het van een Latijns of Frans woord dat ‘slaan’ betekende.

Iemand schreef in een van de vele discussies op Facebook het volgende:

“Een spotprent over mn broer of zus zou ik beter kunnen hebben. Maar spotten met ouders of God vind ik gewoon kwetsend.”

Misschien zet dat ons op het spoor van de betekenis die ‘beledigen’ en ‘kwetsen’ vandaag de dag hebben. Hier wordt blijkbaar niet zozeer de smaak beledigd als wel een diepgewortelde regel voor fatsoenlijk gedrag. Van het esthetische domein zijn we dan overgestapt naar het ethische.

Als het in islamitische kringen een wijdverspreide fatsoensregel is dat Mohammed helemaal niet of niet beledigend mag worden getekend, dan begrijp ik wat de critici van Charlie Hebdo bedoelen. Er zijn in dat geval twee synonieme werkwoorden in het Nederlands, ‘beledigen’ en ‘kwetsen’, die met een persoon als lijdend voorwerp worden gebruikt (‘iemand beledigen’, ‘iemand kwetsen’) en dan betekenen dat de ethische gedragsregels van die persoon worden overtreden. Die betekenis heb ik in de woordenboeken nog niet teruggevonden.

Maar wacht eens. We hebben al werkwoorden die op dezelfde manier worden gebruikt, namelijk ‘iemand choqueren’, ‘iemand voeren’, ‘iemand op stang jagen’, ‘iemand opjutten’ en vast nog wel meer. Dat gold ooit als heel progressief. Sterker nog, ik heb een abonnement genomen op Charlie Hebdo, juist omdat het mensen op stang jaagt die zwelgen in fatsoensregels die niet de mijne zijn.