Een trein verplettert je niet in kleine stukjes. En een voorstelling?

ELSKE SCHOTANUS – 

Geen idee wat jongeren zijn, dus heb ik geen idee wat een theatervoorstelling voor jongeren anders dan anders zou maken. Ontspoord, van De Toneelmakerij, richt zich op vijftien jaar en ouder, misschien omdat in het stuk (naar The trestle at Pope Lick Creek van Naomi Wallace) een jongen van vijftien, Dalton en het meisje Pace centraal staan en de muziek in de voorstelling een belangrijke rol speelt. Op het podium de brug, de spoorbrug, het decor waar het verhaal om draait. De jonge vrouw naast mij, een meisje nog, kijkt ontsteld om zich heen: met honderd bezoekers zit de Rabobankzaal – een ‘jongeren’kaart kost €20,- – van de Harmonie in Leeuwarden lang niet vol. Ze doet een drama-opleiding en het verschijnsel lege zalen is wellicht haar voorland en dat, zo vermoed ik, geldt voor veel bezoekers, want Leeuwarden heeft een mbo- en een hbo-dramaopleiding en er is bovendien de popacademie. Al die andere jongeren – wat mij betreft ook tachtig en ouder – heeft de Harmonie niet of amper weten te bereiken. En zij hebben wat gemist.

Het metalen bouwsel dat het decor vormt, fungeert dan weer als gevangenis, dan weer als de brug. Het verhaal speelt in verschillende tijden en is meerlagig. Scenes waarbij Dalton (Wouter Zweers) in de cel zit, worden afgewisseld met die waarin zich langzaam de achtergrond van zijn gevangenneming ontvouwt. Er was het meisje, Pace (Merel Polat), brutaal en uitdagend, agressief en op haar zeventiende al voor het leven beschadigd, dat hem had uitgedaagd tot een gevaarlijk spel: de spoorbrug oversteken vóór de trein aan komt denderen. Het is, zo blijkt, de herhaling van het drama dat zich twee jaar eerder op de spoorbrug voltrok en waarbij zij haar vriend verloor, een gebeurtenis waar zij bij betrokken was geweest. De jongen, jong, verlegen, onervaren wil eerst niet. Hij droomt van een andere, een betere toekomst: het dorp, waar een enorme werkloosheid heerst achter zich laten, naar de universiteit. En zij? Spottend pareert zij: ‘Met zulke schoenen?’ Ouders die geen goede schoenen kunnen kopen, die zullen hun zoon niet kunnen laten studeren… ‘Wij zijn de laatste aardappelen onderin de zak…’

Ontspoord is ook de geschiedenis van de ouders: de vader (Bob Fosko) die zijn stoel niet meer uitkomt, de moeder (Frederique Spigt) die reddert en probeert te redden. Het is lang geleden dat zij elkaar voor het eerst kusten, en elkaar aanraken, dat gaat al jaren niet meer. En dan is er nog de ‘vuile’ gevangenisbewaker (Tjebbo Gerritsma) die Dalton met zijn imitaties van gevangenen probeert te intimideren, maar die ook, zo blijkt wanneer de geschiedenis zich ontspint, zijn eigen, kwalijke, rol heeft gespeeld in het verhaal van de spoorbrug.

‘Eten, neuken en de kerstversiering van de boom rukken.’
Dát zijn jongeren. Sterke teksten in een maatschappelijk geëngageerde en tegelijk psychologische voorstelling met mooie vondsten als Dalton die, zoals zijn vader wel deed, op de muur van de gevangenis (een filmdoek op de achterwand) met zijn handen schaduwfiguren projecteert. Het meisje dat met een ‘jij neemt niet wat ik jou niet geef’ nooit op de mond gekust had willen worden en niet eerder dan vlak na haar dood de lippen voor hem opent. De fatale wedloop tegen 153 ton staal, getoond als een gesprek tussen Daltons moeder Pace. ‘Raak mijn achterhoofd niet aan,’ zegt zij, ‘het is weg’ want:

Een trein verplettert je niet in kleine stukjes.

Het is een rauw leven dat getoond wordt in een rauwe voorstelling. Schitterende acteerprestaties van alle vijf waarbij het spel van Frederique Spigt doet denken aan dat van Kitty Courbois, waarbij Tjebbo Gerritsma – het haar glad naar achteren gekamd – bewondering oproept, want hij ís vuil en hij ís rauw… en humoristisch tegelijk. ‘Wat is dit?’, vraagt hij Dalton terwijl hij in klapperend in de ijzeren staketsels hangt. ‘Het is je ziel, jongen.’ En Merel Polak? Wow… Zij zet een stoere, hard geworden meid neer, sterk gedaan en dat geldt niet alleen voor de acteerprestatie, maar ook voor haar zingen. Een intrigerend mooie stem. Ontspoord is muziektheater, gitaar, viool, banjo… waarbij bij het spel wordt afgewisseld met (helaas niet vertaalde) passende songs: Lucinda Williams, Tom Petty, Alison Krauss… Een boeiend geheel!

Elske Schotanus bezocht Ontspoord, 30 oktober 2013 in de Harmonie, Leeuwarden.