Nu niet te zien (4)

DIRK VAN GINKEL – 

Musea en galeries hebben opnieuw hun deuren tot nader order gesloten. Wat lopen allemaal we mis? In deze serie geeft de Moanne aandacht aan de uitgestelde of gesneefde expositieplannen van kunstinstellingen en hun kunstenaars. Dit keer Museum Dr8888 en Klaas Koopmans.

Met de expositie ‘Waanzinnig.’, die op 8 november zou openen, gedenkt Museum Dr8888 het honderdste geboortejaar van de bekende Friese schilder Klaas Koopmans (1920-2006). Dr8888 toont tientallen werken: schilderijen, tekeningen en een enkele houtsnede. Een groot deel heeft het Friese landschap als onderwerp, vaak in de buitenlucht geschilderd. Want Koopmans deed niets liever dan eropuit trekken met zijn schilderspullen en het landschap in vaak grote gebaren vastleggen. Maar dat kon niet altijd. Omdat zijn geestelijke gezondheid hem regelmatig parten speelde – Koopmans was manisch depressief – belandde hij tot vier keer toe in een inrichting.

Klaas Koopmans gebruikte zo’n beetje alles om mee te tekenen: potlood, pen, viltstift, lippenstift, zelfs de as van zijn sigaren kwam van pas.

Gestichtstekeningen
Door die opnames – in 1949, 1954, 1959 en 1963 – was Koopmans afgesloten van de buitenwereld en dus van zijn geliefde thema. Wat moest hij dan? Annemieke Keizer, conservator van Museum Dr8888, zegt: ‘Koopmans was een kunstenaar pur sang. Tekenen was zijn lust en zijn leven. Hij moest dus ook in het gesticht aan zijn schilderdrang toegeven. En waar hij geen landschappen kon observeren, daar observeerde hij zijn medepatiënten en portretteerde ze in hun dagelijkse doen en laten.’

Deze zogenoemde ‘gestichtstekeningen’, waarvan Dr8888 er 35 toont, vormen een belangrijk en geliefd onderdeel van Koopmans oeuvre. Ze zijn al op meerdere plekken tentoongesteld en in 2008 is er zelfs een apart boek aan gewijd. Dat heeft niet alleen te maken met de bijzondere kwaliteit ervan – ze zijn vol begrip en mededogen en heel vaardig gemaakt – maar ook met de omstandigheden waaronder ze ontstaan zijn. Werd het tekenen tijdens de eerste opname van Koopmans nog toegestaan, gestimuleerd zelfs, daarna werd het hem ronduit verboden.

In het verborgene
Keizer: ‘De standpunten binnen de geestelijke gezondheidszorg waren in een paar jaar tijd veranderd, tekenen werd niet meer als heilzaam gezien. Dus moest Koopmans in het verborgene gaan werken. Want het werken kon hij niet laten. Als hij bezoek kreeg van familie en vrienden werd er door hen altijd tekenmateriaal binnengesmokkeld en zijn tekeningen werden even heimelijk weer mee naar buiten genomen.’

Die heimelijkheid verklaart de ‘technische variatie’ in de tekeningen. Koopmans gebruikte zo’n beetje alles waar hij de hand op kon leggen om mee te werken: potlood, pen, houtskool, viltstift, lippenstift, zelfs de as van zijn sigaren kwam van pas. En hij tekende op evenzovele materialen: sigarendoosjes, ansichtkaarten, kassabonnetjes, pakpapier, brieven die hem toegestuurd waren… De gestichtstekeningen vormen dus om meerdere redenen een fascinerend onderdeel binnen het oeuvre van Koopmans.

Annemieke Keizer: ‘Koopmans moest ook in het gesticht aan zijn schilderdrang toegeven. Daar portretteerde hij zijn medepatiënten in hun dagelijks doen en laten.’

Maatschappelijke relevantie
Maar het gaat niet alleen om de gestichtstekeningen. Dr8888 heeft een expositie gemaakt over de kunstenaar Koopmans in het algemeen, zijn opnames zijn daar slechts een onderdeel van. De indeling van de tentoonstelling onderstreept dat ook. In termen van oppervlak hebben de gestichtstekeningen relatief weinig ruimte gekregen. Dat de titel van de expositie toch ‘Waanzinnig’ luidt, verwijst niet alleen naar de perioden van geestelijke onbalans van Koopmans of de kwaliteit van diens werk. Er zit ook een andere gedachte achter.

Keizer: ‘Als museum willen we proberen om onze exposities enige maatschappelijke relevantie mee te geven. Wij hebben de Koopmans-herdenking willen aangrijpen om de aansluiting te zoeken bij andere groepen dan alleen kunstliefhebbers, namelijk de wereld van de GGZ: artsen, verpleegkundigen, cliënten en ex-cliënten. Hopelijk weten we hen door deze titel voor Koopmans te interesseren. Dat geldt ook voor de doelgroep jongeren. Het woord waanzinnig behoort tot hun taalgebruik en drukt verbazing en enthousiasme uit. Wellicht maakt dat ze nieuwsgierig genoeg om ook eens ons museum binnen te stappen.’

Dat moeten ze dan wel op eigen kracht doen. Het uitgebreide educatieprogramma dat Museum Dr8888 had samengesteld voor het onderwijs is om redenen van corona jammer genoeg afgeblazen.