Midsomer Murders yn Frjentsjer

SJOERD BOTTEMA –

It liet fan de Ibis, it nijste boek fan Koos Tiemersma, begjint mei in yntrigearjende en riedseleftige meidieling: “Hjir bin ik, wenjend by de boarnen dêr’t it libben oan ûntspringt”. De ik dy’t hjir oan it wurd is, is in figuer út it Afrikaanske folksleauwe, in abiku, “in geastbern, dat har út en troch meisûge lit nei de berte, in frucht besieljend om dêrnei fuorre te wurden troch de plasinta, útwaaksend ta bern fan fleis en blau klopjend bloed”. De abiku makket dúdlik wat har rol is yn it boek: sy is net allinne de fertelster fan it ferhaal oer de Nigeriaanske keunstner Obi Okere, mar ek de ûnsichtbere regisseuse fan syn libbensrin. Se besiket dat alteast te wêzen en har macht rikt dêrby fier. Driuwfear is de prenatale ôfspraak dy’t se mei Obi makke hat: “… wy soene weromkomme nei de boarne”. De abiku hat har oan dy ôfspraak holden: as jong bern is se ferstoarn. Obi keas foar it libben en bruts dêrmei de ôfspraak. Sûnt dy tiid wurdt er efterfolge en stjoerd troch de abiku, it geastbern, dat op allerhanne manieren besiket him yn de earmen fan de dea te driuwen, en dêrfoar lang om let Frjentsjer as dekor útsocht hat, foar in skiednis dy’t Obi syn “weromkommen mooglik meitsje moat.” Dat de abiku de toutsjes fan it ferhaal yn hannen hat, wurdt befêstige troch de titel fan it boek, want de ibis is it stal wêryn’t it geastbern yn Obi Okere syn dreamen oan him ferskynt.

Nei dy ynlieding splitst it boek him op yn twa parten dy’t elkoar haadstik nei haadstik ôfwikselje. De ‘ûneven’ haadstikken begjinne mei de fynst fan it lyk fan Eva Leijn en einigje mei de ûntknoping fan dy skiednis. It perspektyf leit by Mat Festen, freelancesjoernalist by de lokale krante. Hy fynt yn ’e berm fan it kanaal by Frjentsjer it lyk fan Eva Leijn, dy’t al in pear dagen fermist wie. In plysje-ûndersyk is der wol, mar dêr krije we net folle oer te hearren. Wy folgje it speurderspaad fan Mat Festen. By einbeslút komt it ta in konfrontaasje tusken Mat Festen en de dieder.

De ‘even’ haadstikken binne net allinne nûmere, mar ha ek in titel. De haadstiktitels korrespondearje mei de nammen fan in rige keunstwurken fan de Nigeriaanske byldzjend keunstner Obi Okere. Elk haadstik einiget mei in ferklearjende beskriuwing fan it oanbelangjende keunstwurk. Dy beskriuwings komme út de katalogus dy’t ferskynd is by gelegenheid fan in eksposysje fan Okere syn wurk. De tekst fan de katalogus is skreaun troch Mat Festen. It is in opfallend komposysje-elemint, lykas de repetearjende titels fan ynlieding en neiwurd en de mei de opienfolgjende haadstikken lykop rinnende fêste ôfwikseling fan fertelperspektyf (en tiidlaach). Dat alles byelkoar wekt de skyn fan in hechte, trochtochte konstruksje en suggerearret allerhanne ferbannen tusken ynhâld en foarm. Oft dy der wol altyd binne, is foar my in fraach, mar it leveret wol in moai ‘plaatsje’ op, sa’n strakke foarm mei hyltyd weromkearende eleminten. Tagelyk kontrastearret it mei de soms wat gaoatyske opbou fan guon haadstikken. Allerhanne fragminten dy’t as los sân oanelkoar hingje, binne bytiden ûnder it nûmer fan ien haadstik byelkoar fage.

Dit twadde part fan it ferhaal begjint mei de oankomst fan Obi Okere yn Frjentsjer, dêr’t galeryhâldster Anna Hartogh in eksposysje fan syn wurk organisearje sil. Hy fynt in sliepplak op in frachtskip dêr’t beslach op lein is en dat op de reparaasjehelling leit te fersuterjen. Obi krijt besite fan Eva Leijn, foar wa’t it âlde frachtskip in boartersplak is. Willem Leijn, har heit, regelet mei de direkteur fan de werf dat Obi op it frachtskip syn ûnderkommen hâlde kin. Op de werf leit in lading âlde benzinepompen, dy’t Anne Hartogh foar Obi oerkomme litten hat. Obi sil de pompen brûke as materiaal foar in searje keunstwurken. Hy mei yn ien fan de loadsen op de werf wurkje.

It perspektyf yn dizze haadstikken leit by Obi Okere, mar oars as yn de ûneven haadstikken, oppenearret him sa no en dan ek in ik-ferteller. Dat is de earderneamde abiku, it geastbern, dat kommentaar jout op wat der bart en dúdlik makket wat har eigen oandiel dêryn is, wat har driuw dêrby is en wat foar emoasjes dat by har opropt.

Oan ’e ein fan dizze rige haadstikken wurdt dúdlik wat der mei Eva Leijn bard is en wa’t dêr ferantwurdlik foar is. Dêr’t de ûneven haadstikken útrinne op in konfrontaasje tusken speurder en dieder, dêr komme hjir slachtoffer en dieder foarinoar oer te stean, oan ’e ein fan in spektakulêre efterfolgingssêne.
It ûneven part fan it ferhaal begjint dêr’t it even part ophâldt: “Oan de oare kant sil er ûnder in stielen himel in man fytsen sjen, in bûtensteander as hy, libjend yn in oare wrâld, skaat troch de djipten fan it wetter. Hy sil swaaie, om’t er de fytser herkent as de sjoernalist dy’t by him wie: Mat Festen, in siker, ûnderweis nei in plak achter it heechhout, dêr’t er omstannich op it horloazje fan it merk Swatch kuere sil wannear’t er Eva fynt…” Gronologysk geane de even haadstikken dus oan de ûneven haadstikken foarôf, mar tagelyk gripe se op allerhanne mominten ynelkoar, om’t Mat Festen geregeld kontakt hat mei Obi Okere.

Yn ’e útlieding by it ferhaal jout de abiku ta dat har plan mislearre is. Se sil gjin fierdere aksje ûndernimme, yn it besef dat de sykte dy’t Obi ûnder de lea hat, der ier of let dochs foar soargje sil, dat er by har, it geastbern, weromkomt. Wêr wie al dy drokte dan foar nedich, freget men jin as lêzer ôf. It bestean fan sa’n abiku is in mooglikheid dêr’t ik noch wol yn meigean wol, der is mear ûnder himel en ierde as myn noas lang is, dus toe mar, mar dat de abiku har proai foarútreizget nei Frjentsjer, dat se it spoar fan Anne Hartogh folget “om har wenplak te observearjen”, dat se dêrby yn ’e hûd krûpt fan allerhanne bisten (in skries, in wytstirns, in rôt ensf. ensf.), dat se blykber it hâlden en dragen fan guon Frjentsjerters sa manipulearje kin dat it past yn har ‘ferhaal’ en bydraacht oan ‘it weromkommen’ fan Obi, dat har wize fan observearjen en fertellen, har wurdkar, har toan yn neat ôfwykt fan dy yn de haadstikken dy’t net foar har rekken komme, as wie se hielendal net in abiku mar gewoan Koos Tiemersma sels – dat is hokus-pokus dy’t in al te swier berop docht op myn goederleauskens.

Der sitte mear ûnwierskynlikheden yn it ferhaal: it ‘helder momint’ dat Mat Festen ta de oplossing bringt, is amper basearre op syn eardere speurwurk. Allikemin is der in reden oan te wizen wêrom’t de dieder him derta ferliede lit om him bekend te meitsjen oan Festen (en dêrmei oan de lêzer): dy konfrontaasje levert foar de dieder gjin inkele winst op, hy kin der allinne mar by ferlieze, want foar it fermoeden fan Festen bestiet gjin inkeld bewiis. Dus wêrom soe er? It motyf fan de dieder, dêr is noch yn te kommen, mar de wize wêrop’t it fûnis útfierd wurdt, net: dy is omslachtich en hâldt ûnnoadich risiko yn, mar ja, sa hie de abiku it de dieder ynflústere, moatte wy leauwe, om’t it sa moai paste by de dreamen, de nachtmerjes fan Obi Okere.

Dêrmei is de plot trouwens like simpel as ûnwierskynlik. Te meager om 250 siden mei fol te krijen. Dat is dan ek net it gefal: rûchwei 70% fan it boek bestiet út omballingen dy’t neat of amper wat mei de plot út te stean ha. Op himsels hoecht dat net in beswier te wêzen. Psychologyske ferdjipping of yngeande oandacht foar maatskiplike sitewaasjes en ûntjouwings kinne in thriller sels úttille boppe it sljochtweihinne nivo fan it sjenre. De Kanadeeske thrillerskriuwer Andrew Pyper, auteur fan it bekroande en rûnom bejubele Lost girls, sjocht maatskiplik engaazjemint as in pree: “Wat mij (….) wel bevalt in goede, moderne thrillers is dat ze vaak maatschappelijke verschijnsels belichten.” (De Volkskrant, 7 july 2006) De ‘maatschappelijke verschijnsels’ dy’t yn It liet fan de ibis oan de oarder komme, binne de ûnderdrukking en terreur yn Nigeria, it tanimmend rasisme yn ús eigen lân en de wjeraksel tsjin asylsikerssintra. It ropt dêrmei de suggestje op dat it hjir om sa’n ‘goede moderne thriller’ giet (neffens de krante-avertinsje “de bêste literêre thriller fan it jier”), mar de ynkringende beskriuwing fan de terreur yn Nigeria wurdt ûnderstek dien troch de karikaturale poppekast yn Frjentsjer: in plot en in ûntknoping mei it wierskynlikheidsgehalte fan Midsomer Murders, ynklusyf de typkes dy’t dêrby hearre, lykas in stammerjende en âldwivige boekhâlder, in clowneske beppe, in mei in nachtkiker wapene voyeur.

Dat ik de oanbelangjende passaazjes twa kear troch moast om der efter te kommen hoe’t de foarke no krekt yn de stâle siet, hat oan de iene kant te krijen mei de ûnwierskynlikheid fan de ûntknoping – it wol jin net oan dat it sa bard is – en oan de oare kant mei Tiemersma syn omslachtige en dizenige, teatrale ferteltrant, dy’t de skerpte mist fan syn eardere boeken: “Oan de oare kant sil er ûnder in stielen himel in man fytsen sjen, in bûtensteander as hy, libjend yn in oare wrâld, skaat troch de djipten fan it wetter.” Dy ‘stielen himel’ kin der wol út, dat is inkeld mar foar it teater, ‘oare wrâld’ is hjir dizenich: libbet de ‘bûtensteander’ yn in oare wrâld as de oare minsken of betsjut ‘oare wrâld’ hjir allinne mar ‘oan de oare kant fan it kanaal’? Om dan te sjongen oer ‘de djipten fan it wetter’ as gong it om de Grutte Oseaan is, alwer, teatraal en ‘skaat’ is boekjefrysk, deftich en âldfrinzich. Geef-Frysk krûmpraat komt men trouwens faker tsjin: der wurdt ‘riboske’ en ‘prommele’, guon dingen binne ‘skriklik’, in Achillespees is in ‘haksine’, lûden ferdwine net mar ‘swine wei’ en Okere ‘lei’ in ûnopfallend bestean.

Lykas yn syn eardere boeken struit Tiemersma rejaal mei byldspraak, mar dy is gauris muoisum (“… de wiete plakken op de tegels meitsje risselwaasje te ferdampen as de dage de oerhân krijt.”) en klisjeemjittich (“By de grêft parkearde auto’s, rêstend fan in dei fol stank en lawaai”.), al komt men soms ek wol wat aardichs tsjin: “Hy klaait him út. De waarmte fan de dei besiket er te negearjen, mar se leit as wiet plestik oer him hinne”.

Ik ha de yndruk dat de skriuwer te fluch wollen hat, der hie wat mear skrast wurde moatten yn dit boek, it barokke, fantastyske elemint dat ek al wat yn syn eardere boeken sit, en de kwaliteit dêrfan mei útmakket, rint hjir tefolle út ’e hân. Tiemersma wol tefolle fan it goeie, docht oeral in skepke boppe-op. As er spanning oproppe wol bygelyks, dan hat er oan allinne kursyf net genôch mar moatte der ek noch stipkes by, en dan krijt men dit: “Guon.ha.hjir.west.”

It is miskien tefolle frege om nei twa boppeslaggen in tredde foltreffer te ferwachtsjen. En sa min is it no ek wer net, dit boek. Mar ik stuitsje op tefolle lek en brek om like optein te wêzen as earder. Oare kear better, hoopje ik.

Koos Tiemersma, It liet fan de Ibis, Friese Pers Boekerij, Ljouwert 2006, 255 siden.

Earder ferskynd yn de Moanne 5 (2006) 9 (novimber) s. 39-40.