It sjen en it begripen

GRYTSJE KLIJNSTRA – 

Kurator en tentoanstellingsmakker Frank den Oudsten wol mei syn tentoanstellingen it ‘begripen’ yn beweging bringe.
Der binne mannen fan weinich wurden, mar Frank den Oudsten is der ien fan in soad. Dat ûntduts Ids Willemsma ek doe’t er koartlyn oan in tentoanstelling wurke mei de gastkurator fan Tresoar. Den Oudsten gniist der noch om. ‘Belde hij Tresoar op: ‘Ja, die Frank den Oudsten kan lullen zeg. Ik leef hier normaal met een hond, die zegt nooit wat! Ik kon er een nácht niet van slapen!’’

 

‘Ik wil plekken verrijken met dingen die niet meteen honderd procent helder zijn.’

 

Tegearre rinne wy yn it Ljouwerter OBE troch it úteinlike risseltaat: IDS: sjen sjoch sjoen. Yntusken begryp ik wat Ids bedoelt. Den Oudsten is in rap tinker en in noch rappere prater. By him tûmelje assosjaasjes, konneksjes, bybetsjuttingen en foarskiednissen oer inoar. It is typearjend foar de man. Foar Den Oudsten is alles ferweven ta in konseptueel netwurk fan betsjuttingen. En dat is krekt hoe’t ek er syn tentoanstellingen meitsje wol.

 

Sjen sjoch sjoen
‘Ik vond het een fascinerende plek’, fertelt De Oudsten oer de earste kear dat er yn Ids’ atelier yn Easterwierrum wie. ‘Het is er een onbeschrijfelijke bende, alles staat er vol met vormen, he? Voor mij was het een soort archeologische vindplaats, met al die verroeste schaalmodellen. Als je daar genoeg van hebt kun je zien hoe zijn werk groeit en vertakt. Dát wilde ik in de tentoonstelling zichtbaar maken.’

De tentoanstelling yn OBE wurdt domineard troch in lange, troch Den Oudsten ûntwurpen argyfstelling mei allegear proeven en skaalmodellen. Yn de modellen wurde de kadânsen yn Ids’ wurk as fansels sichtber. Lykas Willemsma’s wrakseljen mei de swierte fan it stiel, dat er ôfwikseljend liket te omearmjen of te befjochtsjen. Of syn syktocht nei de perfekte balâns tusken grûnfoarm en figuraasje, wêryn’t er dan wer de nulle nei de geometry en dan wer nei de figuraasje trochslaan lit. Fanôf in grut LED-skerm skalle yntusken de stielhurde ritmes fan Ids’ gedichten troch de romten. Op it skerm sels is in prachtige montaazje te sjen fan bylden fan Ids, syn atelier en de hûn.

Den Oudsten woe yndie perfoarst gjin trochsnee tentoanstelling. ‘We wilden iets anders dan beelden op sokkels met bordjes erbij, we wilden dat je kéék! Ik wilde zijn werk juist als archeologische vondsten behandelen en een context creëren waarin eigen interpretaties gestapeld kunnen worden.’

 

Keunst foar de 5%
Den Oudsten hâldt him al sa’n fjirtich jier dwaande mei it meitsjen fan tentoanstellingen en it reflektearen dêrop. Nei’t er in skoft foar allerhande ynstellingen yn it bûtenlân wurke, struts er yn 2014 del yn De Tynje. Koart nei syn ferhuzing skode er fia KH2018 as ekstern adviseur oan by in ûntwerppresintaasje foar Lân fan Taal.

 

‘Natuurlijk vraag ik een hoop van de kijker, dat wordt me inderdaad vaak verweten.’

 

‘Een bureau presenteerde er een soort kermis-achtig geheel’, fertelt er oer dy jûn. ‘Ze beweerden stellig dat zij iets gingen maken dat voor 95% van het publiek aantrekkelijk zou zijn. Ik kende er niemand, maar in de pauze daarna raakte ik aan de praat met een aardige meneer. Wij dachten beiden al snel: zou het niet interessant zijn om, als tegenwicht, juist iets te maken voor die 5% restpubliek die méér wil? Die man was Bert Looper.’

Looper, direkteur fan provinsjaal argyf Tresoar, woe yn it ramt fan 2018 wat oars dwaan mei syn argyf. Letter moast der boppedat in wurkgroep komme om it konsept fan OBE, it nije tentoanstellingsgebou oan it Ljouwerter Oldehoofstertsjerkhôf, foarm te jaan. Frank kaam yn de wurkgroep en waard beneamd ta gastkurator fan twa projekten: in twaledige visual poetry-presintaasje yn Tresoar yn 2018 en de earste Tresoar-tentoanstelling yn OBE: IDS! sjen sjoch sjoen.

 

It poëtyske argyf
Foar Tresoar ûntwikkele Den Oudsten in nij tentoanstellingskonsept: it poëtyske argyf. ‘Normaal is een archief een passief instituut. Het komt immers pas in beweging als je aan de balie iets opvraagt’, leit er út. ‘Een poëtisch archief komt zélf in beweging. Ik vind het fascinerend dat iedere keer dat een archiefstuk door iemand uit het archief wordt gelicht, het een nieuwe betekenis krijgt. Met die interpretatierijkdom kun je poëtische omzwervingen gaan maken en kan het archief in presentaties en projecten een actieve, stimulerende rol aannemen.’

It is Den Oudstens antwurd op de tagonklike spektakeltentoanstellingen fan hjoed-de-dei. ‘Een archief kan, anders dan een museum, inhoudelijk uitwaaieren in alle richtingen. Ik snáp wel dat het educatief gezien beter is om dingen te reduceren tot eenvoudige boodschappen, maar ik geloof dat dat – daarom heb ik zo de pest aan al die hapsnap-Lân-fan-Taal-teksten rond het Oldehoofsterkerkhof – geen recht doet aan het kijken en het begrijpen.’

Den Oudsten lit de besiker dus graach dwale. Yn it aktive foarmulearen skûlet foar Den Oudsten de wearde. ‘Ik wil plekken verrijken met dingen die niet meteen honderd procent helder zijn. Ik wil bij de bezoeker juist een soort aarzeling teweegbrengen: ‘wat moet ik hiermee’?’

Troch de besiker allerhande ferwizingen mei te jaan, wol er dat besikers der sels in gearhingjend gehiel fan meitsje. Dêrfoar moat de besiker lykwols wol de bagaazje hawwe dy’t lang net by eltsenien oanwêzich is. ‘Natuurlijk vraag ik een hoop van de kijker, dat wordt me inderdaad vaak verweten. Maar aan de andere kant: soms is het wél helemaal raak. Dat is voor mij genoeg.’

 

Terloops kijken
We rinne ynmiddels yn de stúdzjeseal fan Tresoar. Hjir steane fjouwer metershege masjines: de ‘Ids Willemsma Codex’. De rinnendebân-eftige apparaten draaie langsem fjouwer brede bannen ôf mei bylden en teksten dy’t, yndield yn fjouwer kategoryen, mei Ids te meitsjen hawwe.

‘Het zijn klinische, irrationele machines, want wat produceren ze nou eigenlijk? Misschien een reflectie of een idee. Voor mij weerspiegelen ze de werking van een archief. Ids’ leven is hier nu op een bepaalde manier geordend en geclassificeerd, maar hoe Ids’ leven in de toekomst wordt opgediend, is niet te voorspellen. Recombinatie van de elementen is hier de bron voor nieuwe verhalen’.

Dêrneist ‘lade’ se de romte, neffens Den Oudsten. ‘Die dingen, ze zijn zo stil en traag, ze maken de plek intenser. Ik maak mezelf wijs dat ze werken als de plafondschildering in een bibliotheek uit de Barok. Je neemt dat plafond hooguit terloops waar. Je bent er niet mee bezig, maar het is er.’

Dat ‘terloopse waarnemen’ is yn tentoanstellingen foar Den Oudsten in belangryk aspekt. ‘Ik wil af van die conventionele presentatieruimte, die witte doos. Het interessante van zo’n studiezaal als deze is juist dat alle ruimtes – de poëziemachines, de zaal, het studiegedeelte, het doorzicht naar buiten – elkaar kunnen besmetten. Voor mij is een interessante eigenschap van de waarneming dat je ergens naar kunt kijken en tegelijkertijd vanuit je ooghoek iets anders kunt zien. Door dat terloopse kijken worden allerlei tijden samengevoegd. Als de kijker zich ergens op wil richten, moet die dus beter zijn of haar best doen.’ Yn syn foarmjouwing en iepen ynrjochting komt dat werom. ‘Het gaat voor mij iedere keer weer over het lézen van de ruimte, en over het principe van de 18de-eeuwse kunstenaar William Hogarth: ‘beauty exists in the eye of the beholder’.’

 

Senografysk ûntwerpe
Dizze wize fan tentoanstellingsûntwerpen is sûnt ein jierren njoggentich yn opkomst. Yn dy tiid wie de neutrale ‘wite doaze’ ynmiddels it útgongspunt foar tentoanstellingsfoarmjouwing. Dat liedde, foaral yn Oastenryk, Switserlân en Dútslân, ta debat oer op hokker wize in tentoanstellingsûntwerp krekt wól in ynhâldlike rol spylje koe. Den Oudsten stie middenyn dizze ûntwikkeling. Yn 2000 waard er, nei oanlieding fan syn wurk yn Dútslân, frege om yn Switserlân op de Zürcher Hochschule der Künste in nije ôfdieling op te setten dêr’t studinten harren spesialiseare koene yn dit soarte ûntwerpen, dat ‘scenografisch ontwerpen’ neamd wurde soe. Den Oudsten skreau it kurrikulum en waard der in jier letter professor.

 

 ‘Ik wil af van die conventionele presentatieruimte, die witte doos.’

 

‘Voorheen werd tentoonstellingsvormgeving primair als een ontwerpopgave gezien die vrijwel losstond van de inhoud. Wanneer er bijvoorbeeld een vitrine ontworpen moest worden, stond de technische, materiele uitwerking van het ding voorop, als een absoluut gegeven’, ljochtet er ta. ‘Bij dat scenografisch ontwerpen wilden we nou eens ophouden met die absolute benadering, en juist rélatief gaan ontwerpen omdat we daar een inhoudelijke verdiepingsslag mee verwachtten te maken. Hierbij wordt in de ontwerpopdracht meegenomen hoe de kijker ernaar kijkt en hoe de materialisering wordt gelezen. Niet dienend, maar rekening houdend met de interpretatie van de bezoeker. In het theater was dat al een bekend begrip – dramaturgie –,  maar in de tentoonstellingswereld was dat idee totaal onbekend. De hoofdambitie van scenografisch ontwerpen is juist die dramaturgische benadering te implementeren, om een wisselwerking tussen ontwerp en inhoud, tussen object en kijker, te faciliteren.’

 

Visual poetry
De ûntwerpen fan Den Oudsten leverje ek oare soarten wikselwurkingen op. Sa waarden de masjines yn de stúdzjeseal fan Tresoar earder brûkt foar it visual poetry-projekt fan 2018. Foar dat projekt waarden fjouwer Fryske dichters, Eeltsje Hettinga, Grytsje Schaaf, Sytse Jansma en Elmar Kuiper, frege om in bân te foljen mei in wurk dat balânsearre op it raakflak fan taal en byld. ‘We hebben gezegd: je krijgt een medium, je krijgt álle facilitaire ondersteuning en je krijgt een honorarium. Ik wilde daarbij een levend en open project. Het stond ze vrij om samen te werken of om ieder hun eigen weg te gaan.’

Om de dichters mei te nimmen yn syn tinkwize joech Den Oudsten in pear kolleezjes en workshops. Ferfolgens moasten de dichters sels oan de slach, wêrby’t Den Oudsten mei in redaksje, fierder besteand út Ernst Bruinsma en Bert Looper, de ynhâldlike rezjy stevich yn hannen hold.

Dat wie net altiten like maklik. ‘Er zijn behoorlijk verhitte discussies geweest’, jout Den Oudsten ta. ‘Het vuurtje moest zo hoog mogelijk worden opgestookt, zodat er iets gebeurde. Bij mij is het zo: als de druk toeneemt, word ik beter. Zo’n proces móet een conceptuele scherpte krijgen, ik geloof dat het anders geen zin heeft wat je doet. Ik heb allerlei ideeën afgewezen, omdat ik vond dat ze moesten dóórzoeken tot er een overtuigend plan op tafel lag.’

Uteinlik sjocht er mei tefredenheid op it projekt werom. ‘Zo’n proces was precies wat ik voor ogen had met het poëtisch archief. Tresoar kon zich er actief mee begeven in een discours dat ten diepste te maken heeft met taal, waarin iets nieuws wordt gemaakt en de dichters mede-eigenaar werden van het eindresultaat.’

 

A hell of a job
Nei Ids swaait Den Oudsten foarlopich ôf as gastkurator. ‘Ik wilde graag nog een keer Obe bespelen, maar nu is het even klaar’, seit er. Foarlopich sil Den Oudsten him wer op syn eigen ûndersiken rjochtsje. ‘We hebben met het visual poetry-project en Ids twee interessante experimenten gehad. Die ga ik als case gebruiken in mijn Alphabet City-project, mijn doorlopende internationale onderzoek rondom scenografisch tentoonstellingsontwerp. Mogelijk schrijf ik ook nog een vervolg op mijn boek Space.Time.Narrative, een theoretische verhandeling over narratieve ruimtes. Misschien ga ik het wel The Poetic Archive noemen’, knypeaget hy.

By Tresoar bliuwt er yntusken sydlings belutsen. ‘Voor Tresoar is dit namelijk een hell of a job. Die zijn helemaal niet berekend op het maken van zulke tentoonstellingen. Ik zou het mooi vinden als Tresoar ook andere partijen bij Obe betrekt, om Tresoar op meer onconventionele wijze te activeren. Meer dichters, meer performances, dat zou goed zijn. Obe, Tresoar en de stad verdienen een meer polyfoon geluid.’

Den Oudsten bliuwt belutsen. ‘Ik heb Bert aangeboden hem persoonlijk te blijven adviseren. Hij vroeg me ook om in de toekomst nog een tentoonstelling te maken. Als de omstandigheden er naar zijn, is dat misschien een goed idee. Ik heb gezegd: wie weet.’

 

Dit ynterview stie earder yn ‘de Moanne’ nûmer 4, 2019