In deadebetinking yn de skimer yn it Gorkipark
KERST HUISMAN –
Fjouwer maaie: dat doch ik allinnich thús. Ik doch oan de kollektive deadebetinking al jierren net mear mei nei’t al sawat fjirtich jier lyn besletten is dat op de fjirde maaie ek alle Nederlânske militêren betocht wurde, dy’t nei 1945 fallen binne. Dus ek dy yn Yndonesië en de frijwilligers yn Korea, dêr’t ek krekt wer frijkommen leden fan de Nederlânske SS by wienen. Jo meie dy om my bêst betinke, mar net op 4 en 5 maaie. It is net út ûnferskilligens, dat ik net te sjen bin by de jierlikse deadebetinking en op it befrijdingsfestival. Ik lês troch myn histoaryske belangstelling in soad oer it tiidrek 1933-1945, en bin ek dwaande mei in ûndersyk datoangeande. Dêrtroch wurd ik faken konfrontearre mei it leed en it hiel faak ferskriklike lot fan minsken út dy tiid. Ik stean der ek gauris lang by stil. It binne myn eigen betinkingen.
Al lang hie ik it gefoel dat ik ris in befrijingsfeest meimeitsje woe op in plak, dêr’t it der echt ta dien hat. Doe’t ik in skoftke lyn lies oer de sechtichjierrige betinking fan de oerwinning fan de Russen op nazy-Dútsklân, op 9 maaie yn Moskou, tocht ik: dêr wol ik ek hinne. ‘Russen’ is yn dit ferbân fansels net it goede wurd. It wie de Sovjet-Uny, dy’t Hitler oan it eastfront fersloech, en dêr hawwe ek lju fan oare folken, lykas Oekraïners, Wyt-Russen, Kaukasusfolken en alle mooglike nasjonaliteiten út Siberië meifochten, dy’t no net mear ta de Russyske Federaasje hearre. Mar oan de oare kant is it ek wol wer sa dat de grutte fjildslaggen, dy’t de trochslach joegen, dy om Leningrad, Moskou, Koersk/Orjol en Stalingrad, allegearre plakfûn hawwe op Russysk gebiet.
Ik lis út wêrom’t wy hjir binne. Hy begrypt. Dan is it goed. Wy drinke mei har op de oerwinning fan 1945.
Wat dêr yn it easten bard is, no tusken 60 en 64 jier lyn, hat in hiel soad mei ús lot en lok te krijen. It Dútske optreden tsjin de folken fan de Sovjet-Uny wie folle wreder as yn West-Europa. Yn East-Europa wie it in totale oarloch tsjin de hiele befolking. Neffens de Amerikaanske histoarikus Arno J. Mayer (syn boek dêroer hjit yn Nederlânske oersetting ‘De hakenkruistocht tegen rood en jood’) hong de oarloch tsjin de Sovjet-Uny gear mei it útroegjen fan de joaden, en rûn dêr lyk mei op. Bolsjewisme en joadendom waarden as twa leaten fan ien stam sjoen. Beide moasten yn de ideology fan de nazys ferneatige wurde. Har oarloch tsjin it bolsjewisme wie in hillige krústocht. Fan gefolgen wie de boargerbefolking yn de troch de Dútskers ferovere gebieten fûgelfrij. It betsjutte foar miljoenen minsken terreur, slavernij, honger en dea. Stêden en doarpen waarden platbaarnd. Tûzenen flechten nei de bosken en de sompen en begûnen as partisanen har eigen striid tsjin de besetter. Dat lokke wer ferskriklike wraakaksjes fan de Dútskers tsjin de oerbliuwende befolking út.
De Hitleriaanske krústochtfilosofy late ek ta de ynset fan folle gruttere legers as tsjin de westlike alliearden. Yn it suden en westen van Europa fochten yn 1943 en 1944 fjirtich Dútske divisys, oan it eastfront, tsjin it Reade Leger, twahûndert, bystien troch legers út Spanje, Hongarije, Roemenië en Finlân en tsientûzenen fanatike frijwilligers út in grut part fan de besette lannen, wêrûnder Nederlân en de Baltyske steaten. Sa’n feit pleitet dochs wol foar de stelling fan de Russen, dat it Sovjetleger eins Europa rêden hat. Nimmen minder as de Amerikaanske generaal Douglas McArthur, in fûle anty-kommunist, fielde dat begjin 1942 hierskerp oan doe’t er troch de Japanners fan de Filippinen reage waard. Hy wiisde op de tsjinoanfal fan de Russen by Moskou en sei: ‘De hope foar de beskaving rêst no op de weardige banieren fan it moedige Russyske leger.’ Miskien is doe’t ik dit fjirtich jier lyn lies is idee al by my opkommen om de fiering fan de befrijing fan it nazydom ris yn Ruslân mei te meitsjen.
En sa kaam it dat Jeannette, ús Jan, studint skiednis yn Grins, en ik op sneon 7 maaie yn de fleanmasjine nei Moskou stapten. Jeannette en ik hawwe twa jier lyn mei in reisselskip nei Ruslân west. Dan wurdt alles foar jo organisearre en jo krije gidsen mei. As jo op eigen manneboet geane, moatte jo ek alles sels regelje. No is dat wol te dwaan, mar yn Ruslân is der in skrift- en in taalprobleem. It earste falt frij gau te oerwinnen, jo kinne flot leare dat in omkearde R foar ús in ja-klank is. It twadde is in grutter handikap. It gidske oer Moskou fernijt fleurich dat in hiel soad jonge minsken yn Moskou wol goed Ingelsk of Dútsk fersteane en prate. Dat falt raar ôf. In hiel soad kenne gjin Ingelsk of Dútsk, en wa’t ien fan beide talen wol wat behearsket, komt net fierder as ik mei it Russysk: sa’n tritich of fjirtich wurden. Dan wurdt it wol swier kommunisearjen. In ienfâldige winsk kenber meitsje giet noch wol, mar in yngeand petear sit der gewoan net yn.
It earste wat ús yn de taksy fan it fleanfjild Sjeremetjevo nei it hotel yn it sintrum fan Moskou opfalt is dat er lâns de wei om de pear hûndert meter in soldaat stiet. It is dúdlik: Poetin is as de dea foar terroristen en hy wol gjin werhelling fan Beslan, hielendal net op 9 maaie by it Kremlin. Yn it sintrum fan Moskou binne oeral plysjes en soldaten te sjen. Se sille op moandei de hiele wide omjouwing fan it Kremlin hermetysk foar it publyk ôfslute. Mar wy hawwe gelok. Wy hawwe keamers yn hotel Rossia net sa fier fan it Kremlin ôf, dêr’t ek de fertsjintwurdigers fan de ynternasjonale media ûnderbrocht binne. De oare moarns by it iten wachtet ús in ferrassing: út it restaurant op de heechste ferdjipping wei hawwe wy in skitterjend útsicht oer it Reade Plein foar it Kremlin. Dat foardiel hat ek in oare kant: wy moatte eltse kear as wy de stêd yn west hawwe by de yngong fan it hotel troch in deteksjepoarte en ús identifisearje.
Moskou rint de sneons en sneins dúdlik foarút op moandei de njoggende maaie. Der binne oeral spandoeken en affisjes te sjen, dy’t de striid, mar ek wat yn de sechtich jier dêrnei berikt is, yn it ûnthâld weromroppe. Dat is net in ûnferdield fleurich ferhaal. Foar fierwei de measte Russen is der gjin goeie âlde tiid. Om de slimste dingen te neamen: Stalin mei syn grouwélige terreur en de oarloch. Mar der is dan ek noch de stagnaasje yn de Sovjet-Uny dêrnei, de ûndergong fan in soad idealen en de finansjele krisis fan sa’n tsien jier lyn doe’t de pinsjoenen fan al dy arbeidersminsken dêr’t se yn de Sovjet-tiid sa hurd foar wurke hienen, yn ien klap weardeleas waarden. Soks moat wol hiel benearjend wêze, en it ferklearret mooglik wol in soad fan it grutte drankmisbrûk ûnder de Russen, sawol mânlju as froulju. De funeste ynfloed fan de krisis fan 1994 is ek skerp te merkbiten oan de bidlers, dy’t jo sa no en dan tsjinkomme: âlde wyfkes, ynvalide soldaten, en memmen mei bern. It stiet yn skrinend kontrast mei de rykdom, dy’t de winkels yn it sintrum útstrielje en dêr’t in hiel sjyk publyk omrint. It is in maatskippij mei grutte tsjinstellings en de âlde wissichheden fan de Sovjettiid binne fuort. Mar der is ien feit dêr’t eltsenien wol grutsk op is en dat in goed gefoel jout: de oerwinning op de ferskriklikste fijân dy’t Ruslân en Europa ea bedrige hat, en dêr’t krekt de Russen sa’n sintrale bydrage oan levere hawwe. Dat is in ljochtpunt yn in fierders frijwat tsjustere ieu. Gjin wûnder, dat de njoggende maaie sawat as in hillige dei beskôge wurdt.
De sneontejûns en de sneins ferkenne wy Moskou. Earst om it Kremlin hinne fansels, dêr’t wy dan noch frij ticht by komme kinne. Yn de strjitten deromhinne binne soldaten en matroazen dwaande mei in soarte fan generale repetysje. Se steane lange tiid stil. Wy wurde allinnich fan har skaat troch grutte metalen hikken. Ik meitsje in pear foto’s. Ik sjoch al dy jonge jongeskoppen en tink oan it opteine ferhaal fan de Reduzumer dûmny Benjamin Boers en de Tynster timmerman Gerrit Roorda, dy’t yn 1939 by harren reis nei de Sovjet-Uny net útpraat rekken oer de moaie jonge piloates en parasjutespringsters fan it Reade Leger yn Charkof . Noch gjin twa jier letter wienen dy jonge froulju wierskynlik allegearre yn flarden sketten troch de Luftwaffe. Ik hoopje en ferwachtsje ek dat it dizze jonges better fergean mei.
Fan de râne fan it Reade Plein ôf is goed te sjen wat der bart. De jûns wurdt der foar de soldaten op in grut skerm in film fertoand oer de ferdigening fan Moskou yn de izige winter fan 1941-1942. Der wurdt in lang ferhaal yn it Russysk by ôfstutsen dat dúdlik te hearren is. Allinnich ferstean ik der neat fan. Ja opiens al in getal: dwatsat-sjesjt miljon. Dat is seisentweintich miljoen: it no as offisjeel beskôge tal deaden oan Sovjetkant yn de Twadde Wrâldoarloch. Poetin sil it de oare deis yn syn betinkingsrede lykwols hawwe oer 25 miljoen. Ik tink earst: se grossierje hjir ek mar yn miljoenen. Ik begryp dat ferskil pas as ik wer thús bin en it stik fan ús Fryske Baltedeskundige Ronald Reuderink yn Trouw lês. Stalin sels hat de dea fan om ende by ien miljoen slachtoffers feroarsake, troch se op hiel faken ûnterjochte beskuldiging fan ferried terjochtstelle of nei in kamp deportearje te litten.
Ik haw wolris besocht my konkreet foar te stellen wat safolle deaden ynhâldt troch yn myn fantasij op elke fjouwerkante meter fan in stik lân ien minske del te setten. Dan soenen der seis fjouwerkante kilometer nedich wêze om al dy seis miljoen fermoarde joaden in plak te jaan. Dat is it territoarium fan in doarpke as Koarnwert. En fiifentweintich miljoen: dat is sawat it grûnoerflak fan ien fan dy lytse gritenijen, dy’t wy eartiids yn Fryslân hienen. Mar it is ek om ende by 42 kear it ynwennertal fan de provinsje Fryslân. It is net echt foar te stellen.
De sneintemoarns geane wy nei it Majakovskimuseum, neamd nei de avant garde-keunstner Vladimir Majakovski, dy’t yn 1930, mei it opkommende stalinisme, in ein oan syn libben makke hat. Syn wurk docht oan Dada en Dali tinken. Dêrnei ferpleatste wy ús mei de metro nei de Arbat, de bekende winkelstrjitte westlik fan it âlde sintrum. It is dêr hiel gesellich. Der binne frijwat winkels iepen. Letter, as wy in kuier meitsje om it Kremlin hinne (dat kin de sneins noch), sjogge wy op de Moskwa in kolonne boaten foarbyfarren, mei grutte dekors derop. Wy sjogge se fan de efterkant, mar oan de foarm is te sjen dat it om ôfbyldings giet dy’t mei de oarloch te krijen hawwe. Wy soenen se wol graach sjen wolle, mar jo rinne net samar efkes om oer ien fan de brêgen. Dus bliuwe wy mar oan dizze kante. Dan klinkt opiens fan ien fan dy boaten in wat meislepend lietsje. Der wurdt net by songen, it is ynstrumintaal. Ik haw it wolris faker heard, mar kin it net thúsbringe.
Jan seit tsjin my: Dat is it Katjoesja-liet. Hy hat it yn it jier dat er yn Wenen studearre wolris sjongen heard troch Russyske studinten. Hy wit dêrtroch wat fan de eftergrûnen. It is in romantysk lietsje út 1938, makke troch de komponist Matvei Blanter en de dichter Mikhail Isakovski. It giet oer it famke Katjoesja, dat fier fuort yn har doarpke op de steppe efterbliuwt en har jonge nei it front gean litte moat om it faderlân te ferdigenjen. De Russyske tekst seit ‘Poestj on zemljoe berezjet rodnyjoe, a ljoebovj Katjoesja zberezjot’: ‘Sa’t hy ús memmelân beskermet sa sil Katjoesja harren leafde behoedzje’. It waard hiel populêr ûnder de Sovjetsoldaten dy’t yn goed twa jier tiid yn in ferskuorrende fjildtocht fan Leningrad, Moskou en Stalingrad opstoarmen nei Berlyn. Se neamden ien fan har meast skrik en deaden feroarsaakjende wapens, de aaklik gûlende raketten dy’t troch de saneamde Stalinoargels ôfsketten waarden, katjoesja’s, nei it famke út it lietsje. Dat wie út wraak foar de net te tellen oantallen froulju en famkes yn Ruslân en de Oekraine, dy’t troch de Dútskers fermoarde wienen. Der is in foto fan in soldaat, dy’t de nammen fan syn fermoarde famke en famylje op de katjoesja’s skriuwt, foar’t er se fuortsjit. Wy hawwe de Sovjetsoldaten yn it westen altyd fierstentefolle sjoen as meganyske útfierders fan de wil fan Stalin, sûnder rekken te hâlden mei har emoasjes, fertriet en lijen.
De njoggende maaie begjint foar ús de moandeitemoarns ier, as wy wekker wurde fan in raar, beeangstigjend oanboazjend lûd, dat fan bûten komt. Wy stowe oerein en troch it rút op de achtste ferdjipping sjogge wy in grutte kolonne soldaten foarbymarsjearen op wei nei it Kremlin. Hja meitsje dat lûd, in soarte fan lang rekt ‘hoera’. Letter, op it Reade Plein, dogge oare kolonnes dat wer. Ik begryp de bedoeling dêrfan net, likemin as ik begryp, dat Poetin syn taspraak dêr beslute sil mei it wurdsje ‘Hoerrah’. It klinkt as ús ‘hoera’ mar ik skriuw it in bytsje oars, omdat de betsjutting oars is, sa makket Jan my dúdlik. Hy en in stúdzjegenoat yn Grins sjogge in soad nei oarlochsfilms. ‘It is de striidrop fan it Reade Leger’, seit er. ‘Dat rôpen se as se yn de oanfal gyngen. Âld-SS’ers hawwe it der noch wol ris oer’. Ik tink: Wol in bewiis dat it yndruk makke. Ik haw it no sels heard. Ik kin it my foarstelle.
Yn it restaurant fan hotel Rossia kinne wy (hast) alles sjen wat him op it Reade Plein foar it Kremlin ôfspilet. Wy treffe it: wy witte in plakje by ien fan de grutte finsters te krijen. It útsjoch wurdt allinnich foar in lyts part fersteurd omdat it monumintale Pokrofskytsjerkje der foar stiet. Mar der is fierders genôch te sjen. Der stiet yn de ytseal ek in televyzjetastel, dêr’t wy ek nei sjen kinne en dêr’t foar ús it lûd weikomt. Sa’n útsjoch en de televyzje: in ideale kombinaasje.
Ik sjoch Poetin mei syn frou Ljoedmilla oer de loper op it Reade Plein nei de tribune rinnen. It Kremlin hat, nettsjinsteande syn skitterjende arsjitektuer, syn goudkleurige koepels en de moaie kleuren, dochs in grimmitige útstrieling, mar dat is omdat jo de skiednis fan de tsaren en de partijsekretaris mei de snor kenne. Ik sil de deis fan ús fertrek, as it museum fan it Kremlin wer foar toeristen tagonklik is, en wy dêr noch krekt efkes hinne kinne, op de boppeste ferdjipping yn de útstalling oer de ‘Grutte Patriottyske Oarloch’, syn griene militêre jas sjen. Hy wie eins mar in hiel lyts mantsje, dy Stalin, in tink wol hast in kop lytser as iksels.
It begjint om tsien oere. Om fiif foar healwei alven beslút Poetin syn rede. It Russyske folksliet klinkt. Ik hear it leaver as it Wilhelmus, dat in wize hat dy’t ek yn de Twadde Wrâldoarloch troch de SS songen waard op de tekst fan harren Treueliet. Oan de ein fan de parade daveret in eskader strieljagers flak oer it hotel. Ik haw de kamera krekt net yn de oanslach en mis dizze foto. Der klinke salútskoaten fan de kanonnen oan de Moskwa, lofts fan ús. In Amerikaanske feteraan dy’t oan de tafel njonken dy fan ús sit, seit: ‘Just like in Soviet times. All those red flags’.
It is in moaie maitiidsdei. Ik rin mei Jeannette en Jan yn it Moskouske sintsje mei al dy minsken om ús hinne en tink deroan dat in soad lju by ús oait echt leauden yn in oarloch mei dit lân. Want hja tochten dat de Russen ús oanfalle woenen. Ik haw dêr noait oan wollen: in folk dat sa skansearre en sa traumatisearre út dy Twadde Wrâldoarloch kaam koe dat net iens, ek al soenen se it wold hawwe.
Yn in parkje tichteby it hotel binne allegearre minsken. Der stiet in groepke soldaten. Se drinke elkoar ta mei plestik bekerkes yn ’e hân. Wy steane der belangstellend nei te sjen. Dan noeget ien fan dy jonges ús út ek mei te drinken. Ien fan har praat wat Ingelsk, en wol witte wêr’t wy weikomme. Ut Nederlân, sizze wy. Jeannette seit der ferdúdlikjend efteroan: Amsterdam, want dêr is hja berne. De soldaat seit laitsjend: ’Ajax’. Ik lis út wêrom’t wy hjir binne. Hy begrypt. Dan is it goed. Wy drinke mei har op de oerwinning fan 1945. In lytse sinsaasje fyn ik sels. Ik mei in foto fan harren meitsje. Ien fan de soldaten wol it net, en rint fuort. Wy nimme de bekerkes mei Russyske konjak fierder mei. It is swier spul. Wy goaie it fuort yn ien fan de ôffalbakken fierderop.
Oeral yn de stêd sjogge wy de feteranen rinnen, âlde mantsjes en wyfkes mei har medaljes op it jaske. Der binne guon by, dy’t der dúdlik in wike Moskou fan meitsje, fan safier komme se. Hjir en dêr sit of stiet ien te fertellen oer doe. Ik soe graach witte wolle wêr’t it oer giet, mar ik ferstean se net. En dy âlde pakes en beppes ûnder de medaljes wolle mar al te graach op de foto. It is te begripen: it is har finest hour. Op de Arbat trede soldaten en artysten op mei in orkest. Matroazen dûnsje út de hoksen, lykas dat yn Ruslân heart. It meast ta it hert sprekkend fyn ik it optreden fan in famke fan tsien, alve jier, dat mei klearheldere stimme ‘Matj Rossia’ sjongt, ‘Memke Ruslân’. It liket wol in moai sjongfûgeltsje.
It feest yn it Gorki Park, ien fan de grutte parken yn Moskou dêr’t de minsken hinne gean om de oerwinning te betinken, hâldt it wat yn ’e midden tusken in popfestival en in hiele grutte merke. Der is in poadium dêr’t artysten optrede; sjongers en sjongeressen waans nammen my neat sizze, mar dy’t sûnder twivel yn Moskou hiel bekend binne. Der binne kreammen, dêr’t popcorn te keap is, drankjes en alles wat jo ek hjirre op de merke tsjinkomme kinne. Opfallend is it tal minsken dat mei in grut boartersbist omrint: se binne mei sjitten of rieden te winnen. It binne foaral memmen mei bern. It tinkbyld fan in oarloch tsjin dizze minsken is my in grouwel.
Wy bliuwe der oant yn de lette jûn, en sjogge yn it park it grutte fjoerwurk dat oeral oan de Moskwa ôfstutsen wurdt. Dêr klinkt by de moaie stjerren en klappers yn de loft ek wer dat ‘hoerrah’. Ik lit it allegearre yn de skimer op my ynwurkje, en ik freegje my ôf, wa’t ik hjir betinke sil. Ik ken mar in pear nammen fan dy miljoenen, fansels allinnich fan it ynternet of út de literatuer, mar dat is by ús mei Jan Eisenga en Anne Frank ek al sa. Ik kies Masja Broeskina en Wolodja Sjerbatsewitsj, in famke fan 17 en in jonge fan 16 út Minsk. Ik wit fan harren bestean troch dy wrede foto, makke op 26 oktober 1941. It famke, al dea, hinget mei brutsen nekke yn de strûp, har hier waaiend yn de wyn. De jonge libbet noch. Ien of oare strontsek yn Dútsk ofsiersunifoarm is dwaande him it tou om de nekke te lûken. De deadseangst is fan de jonge syn gesicht te lêzen. Inkelde tellen letter sil hy ek dea wêze. Se hienen beiden wat ûnskuldich ferset pleegd tsjin de Dútskers en harren Litauske hantlangers. It famke wurke as suster yn in hospitaal, dêr’t se ferwûne rekke soldaten fan it Reade Leger holp oan ferfalske papieren, sadat dy oan har moardners ûntkomme koenen. Wrange bykomstichheid: de namme fan Masja mocht jierrenlang yn Wyt-Ruslân net neamd wurde. Reden: se wie behalve kommuniste ek nochris joadin.
De tiisdeis giet foarby mei winkeljen. In soad feteranemantsjes en –wyfkes binne noch net nei hûs. Wy ite no net mear yn in pizzeria, lykas op de oare dagen, mar yn in echt Russysk restaurant. It famke dat ús betsjinnet, praat Ingelsk. De woansdeitemoarns sjogge wy it earbetoan by it stânbyld fan maarskalk Georgi Zjoekof, de ferneamde legerlieder, dy’t it tsjin Stalin yn’e kant doarde te setten, en in krânslizzing by de flam foar de ûnbekende soldaat. Wy fleane oan de ein fan de middei yn twa oeren en trije kertier werom nei Amsterdam.
Woansdeitejûns ride wy oer de Ofslútdyk it kazemattemuseum foarby, ek in monumintsje út dy tiid. De wynmûnen fan Koarnwert binne al dúdlik te sjen. Ik tink werom oan Moskou, oan it Reade Plein, oan de soldaten yn it park, oan dy grutske en bliere âlde mantsjes en wyfkes mei dy medaljes op it jaske, oan it famke dat sa moai oer Memke Ruslân song, oan it Gorkipark, oan it Katjoesjaliet en oan Masja en Wolodja. It moed sjit my fol. Ik krij de triennen yn de eagen. Ik bin bliid dat ik der by west haw.
En ik bin bliid dat ik wer thús bin.
Earder publiseard yn de Moanne, 4 (2005) 6 (juny) s. 27-29.