De Bibel? Ja, mar ek heech tiid foar oare ferhalen

PIER BERGSMA – 

De Stifting âlde Fryske Tsjerken kriget de kommende jierren in soad fraach om leechsteande tsjerken oer te nimmen. Dy sille net mear brûkt wurde foar it wurd fan de Heare, Heare.

Ik kom graach yn Kollumersweach, want dit doarp hat ien fan de moaiste en grutste ‘omrinwinkels’ fan Nederlân. De opbringst fan dy ‘Lichtpuntloods’ wurdt bestege oan harren ‘opheinbuorkerij’, dy’t op kristlike grûnslach ophein- en oare aktiviteiten biedt oan minsken dy’t yn de problemen kamen. Hoewol’t ik sympatisearje mei de doelstellings fan de organisaasje, kom ik hjir yn it foarste plak út eigenbelang. De loads hat in soad boeken. De romans stean kreas alfabetysk op skriuwer en alles is perfekt organisearre. Sa is de ôfdieling klassike grammofoanplaten en cd’s in wûnder fan organisaasje.

Beide seksjes, de boeken en de muzyk, jouwe ynsjoch yn de ferskowingen dy’t plakfûn hawwe yn religieus Nederlân. Wanden dy’t tweintich jier lyn fol stienen mei âlderwetske en ortodokse teologyske literatuer binne ferdwûn. De religy ôfdieling is noch altyd grut, mar no mei oar en moderner lêsfoer. Ik kocht ’Geschiedenis der Gods Openbaring. Het Oude Testament’ van Dr. F.L. Bakker en Dr.J.H. Bavinck. Dat is grif fan in ortodokse dûmny west. It grutste part fan sokke boeken komt by it âld papier telâne. Mei in âld papierpriis fan € 40,- de tûzen kilo levert it net in soad op foar it goede doel.

Nettsjinsteande nije oersettingen, is de Bibel yn ferfal. Yn it ferline waard it boek beskôge as diktearre troch de Heare sels, troch Him ynflústere of troch Him ynspirearre. Tsjintwurdich is der yn ús lân in hieltyd lytser wurdend tal minsken dat der sa oer tinkt. Tsjerken rinne leech. De stifting Alde Fryske Tsjerken wit der alles fan en hat muoite om it tal oer te nimmen tsjerken te beheinen.

Wy sjogge oars nei de ferhalen as eartiids. Taal ferwiist nei konkrete dingen, mar taal ferwiist ek nei dingen dy’t net oan te wizen binne: leafde, freonskip. Minsken libje mei en by ferhalen. Religieuze ferhalen hienen en hawwe in wichtige funksje foar groepsfoarming, identiteit en dissiplinearring. De minske is nei alle gedachten it iennichste sûchdier dat dingen betinke kin dy’t net ta de taastbere realiteit hearre: kabouters, feeën en God, foegje ik ta. De minske is in taaldier.

Dizze opfetting is yn oerienstimming mei moderne teologen dy’t ferkundigje dat alles wat jo oer ‘Boppe’ sizze, fan ûnder komt, mar der binne wrâldwiid in soad minsken dy’t der oars oer tinke. Minsken leauwe de gekste dingen. Sa seagen wy ferline jier op de tentoanstelling ‘In de ban van Ararat’ yn it Drents Museum in stikje hout fan de boat fan Noach, in relikwy yn in listke. Der binne minsken dy’t dit ferhaal letterlik nimme.

De manlju hearskje oer de froulju 

De Bibel is literatuer en bedoeld om belangen te ferdigenjen. Benammen de belangen fan manlju. Dat begjint al mei it skeppingsferhaal, dat yn sawol yn de Thora as yn de Bibel foarkomt. Eva is makke fan in ribbe fan Adam: ‘Ik sil in help foar him meitsje dy’t by him past.’ Troch Eva wurdt de minske út it paradys ferjage en komt telâne yn in ûnfolsleine, yn in skeinde wrâld. Yn ‘e brieven fan Paulus, yn it Nije Testamint, wurdt froulju advisearre om nei har man te harkjen. Titus 2 fers 5, se soe wêze moatte: ‘… earber, hoeden, goed foar de húshâlding, freonlik en foar har eigen man oer har plak te witen.’ De jongfammesteat fan froulju wurdt heech wurdearre, sjoch de ferearing fan Marije. It binne foarbylden fan de problematyske opfettings dy’t de Bibel hat mei froulju en seksualiteit.

Ik kom werom op dat boek dat ik foar in pear sinten kocht, de ‘Geschiedenis der Gods openbaring’. Dat boek waard yn 1939 útjûn troch de firma Kok yn Kampen. Bakker en Bavinck, beide promovearre teologen, fertelle de Bibel yn har eigen wurden nei. Se lizze út en nimme foto’s op fan it gebiet ‘dêr’t de skiednis plakfûn.’ Foar yn it boek is in swart-wyt foto opnommen fan’ e ‘Dsjebel Musa, in grut graniten massyf, wierskynlik de berch fan wetjouwing.’ Alles wurdt presintearre as wier bard en der stean yllustraasjes yn lykas in tekening fan de ‘tabernakel’, de tinte dêr’t it folk fan Israel fjirtich jier mei troch de woastyn reizge om de Heare te tsjinjen, en der is in kaart opnommen fan de reis dy’t de Israeliten makken fan Egypte nei ‘Het beloofde land’.

Op side 88 kinne se der net mear om hinne: ‘Is het verhaal van Genesis 1 niet in strijd met wat de natuurwetenschap ons leert?’, freegje se harren ôf. Se komme ta dizze konklúzje: ‘Wij kunnen in het algemeen zeggen, dat de feiten der natuurwetenschap niet in strijd kunnen zijn met de Schrift. Doch een fout die dikwijls gemaakt wordt, is dat men bij moeilijkheden die er bestaan, één van de factoren elimineert, dus of de Schrift verwerpt of het feit verdraait. Dit is een zeer onwetenschappelijke methode. Als er geen oplossing te vinden is, laat de man van de wetenschap beide naast elkander staan en eindigt met een ‘non liquet’ (het is niet duidelijk)’. Sa spruts neffens dizze teologen de slange yn it Paradys en grouwélige ferhalen wurde sûnder probleem behannele. Oer de sûndfloed: ‘De menschen vluchten naar hooge plaatsen naar de bergen hooger en hooger, tot zij niet meer verder kunnen, maar het water blijft stijgen.’

It is ûnbegryplik dat der minsken mei sûn (?) ferstân binne dy’t sokke bibelske ferhalen beskermje tsjin wittenskiplike twivel.

Oangeande sokke ferhalen woe en wol men ús wiismeitsje dat wy it net goed begripe, dat it oars bedoeld is, of dat de oersetting ferkeard is. Dit binne de arguminten dy’t ik Delphine Horvilleur brûken hearde yn in fraachpetear foar RFI (Radio France International) as in reaksje op har boek ‘En tenue d’ Ève. Féminin, Pudeur et Judaïsme’ dat yn 2013 útkaam. Se is ien fan der twa froulike rabbinen yn Frankryk. It petear gie oer de posysje fan froulju yn ‘e Thora. As jo ​​​​har hearre, soenen jo tinke dat de Thora in feministysk geskrift is.

Ali Rizvi stelt yn syn ‘The Atheist Muslim. A Path from Faith to Reason’ (2018) itselde probleem fan ‘e sabeare ûnfeilberens fan’ e skriften oan de oarder. ‘It is ferkeard oerset of hat in oare betsjutting.’ De ûnfeilberens fan ‘e Koran mei yn’ e eagen fan ‘e wiere moslim net oantaast wurde. It is in opfetting dy’t de wittenskiplike ûntwikkeling yn ‘e wrâld fan ‘e islam behindere en beheint, sa’t Ruud Koopmans skriuwt yn ‘Het vervallen huis van de islam’ (2019). Gelokkich geane de measte moslims net mear sa fier as kalyf Solimon. Hy seach twa mooglikheden foar skriuwerij: of it is yn oerienstimming mei de Koran, dan is it oerstallich, en as it de Koran tsjinsprekt, dan is it gefaarlik.

Om in foarbyld te jaan fan in kontroversjeel ferhaal, wol ik it hawwe oer ‘De bining fan Izaäk.’ It is in ferhaal út Genesis 12:3 – 46 wêryn’t Abraham it befel fan God kriget om syn eigen soan Izaäk te offerjen. Der binne meardere ynterpretaasjes fan dit aparte ferhaal, mar it meast foar de hân lizzend is, dat jo jo ûnder alle omstannichheden dellizze moatte by Gods geboaden. Ommers, Abraham wurdt seinge fanwege syn grutte leauwe. Of, om mei it Nije Testamint te sprekken: ‘Men moat mear nei God as nei de minsken harkje.’ (Hannelingen 5 :29). Sa wie de ynterpretaasje fan it ferhaal troch de iuwen hinne.

Gefaarlike ferhalen

Sels yn de Beetstersweach waard nei in lêzing oer dat tema fan in protestantske teolooch net troch him de wichtichste konklúzje lutsen, nammentlik dat wy ús yn West-Europa net mear liede litte troch in godlik befel, mar troch wetten fan minsken. Utsein dielen fan ‘e ortodoksy fan ‘e islam, it kristendom en it joadedom hawwe wy de fertikale dissiplinearring ferlitten, de goaden binne net mear de baas. Ek de swakke ferklearring fan dit ferhaal dat God gjin minske offers freget strookt net mei de Bibel. Sa wurdt Jefta oan syn dwaze ûntrochtochte belofte hâlden om syn dochter te offerjen, en yn Exodus wurde alle earstbernen, sels fan it fee, deade by de úttocht. En dan, de eigen soan fan God moat stjerre: ‘Hy (Jezus) is it dy’t fersoenet foar ús sûnden, en net allinnich foar ús, mar foar de sûnden fan ‘e hiele wrâld.’ (1 Jehannes 2:1,2).

De bining fan Izaäk is in gefaarlik ferhaal. Ommers, de letterlike ynterpretaasje fan hillige teksten is krekt wat guon fûnamentalisten driuwt yn harren misdieden.

It sûchdier minske kin blykber net libje mei de gedachte dat in soad op ús planeet ôfhinget fan needlot en tafal en dat it libben gjin sin of doel hat. De wiere leauwigen binne derfan oertsjûge dat God in doel hat foar dizze ierde. It liet ‘Stil, maar wacht maar alles wordt nieuw, de hemel en de aarde’ sjongt dat der in ivige dei komt sûnder fertriet en dea.

Mei it each op de úttocht fan de tsjerken wurdt dy wissichheid yn ús lân net breed mear dield, útsein yn sekten lyk as de Jehova’s Tsjûgen. Yn har ryk yllustrearre boekje, ‘Wat leert de Bijbel werkelijk’, brûke se bibelsitaten om út te lizzen dat it net folle langer duorje sil dat God grutte feroaringen op ierde ta stân bringt. Sa as: ‘De lamme sil springe as herten, de mûle fan ‘e stomme sil roppe’ Jesaja 35: 6 en ‘Hy (God) sil alle triennen út har eagen feie. D’r sil gjin dea mear wêze, gjin rou, gjin kleizang, gjin pine, want wat earder wie is foarby.’ Iepenbiering 21:4. It is fan wêzentlik belang foar dizze sekteleden om harren te hâlden oan it Bibelske boadskip, dit mei it each op it libben nei de dea. Se skriuwe: ‘Fansels wolle wy net stjerre. Mar as wy besykje ús hjoeddeistige libben te rêden troch Gods wet te brekken, riskearje wy it ivige libben te ferliezen.’

Wêr’t dit efterlike en bernige leauwen ta liede kin, wurdt beskreaun troch Ian Mc.Ewan yn syn ‘The children Act’ út 2014, fjouwer jier letter oangripend ferfilme mei Emma Thompson. De achttjinjierrige Adam Henry stjert om’t er as Jehova’s tsjûge in bloedtransfúzje wegeret.

Spitigernôch is in part fan ‘e minskdom oertsjûge, benammen yn’ e islamityske wrâld, dat de wetten dy’t minsken betocht hawwe, ûnderskikt wêze moatte oan ‘e wetten fan God en har net realisearje dat dy ‘godlike’ wetten sûnder útsûndering fan minsklike komôf binne. Dan binne der by dizze leauwenden ek healwizen dy’t Allah, Jaweh, God helpe wolle, bygelyks troch te besykjen in skriuwer as Salman Rushie dea te stekken.

Nettsjinsteande it paradysferhaal is it noait oars west: wy libje yn in skeinde en ûnfolsleine wrâld en dat sil sa bliuwe. Yn 2000 lansearre de Nederlânske wittenskipper Paul Crutzen in nij geologysk konsept, it Antroposeen. Neffens him is de minske troch technologyske ûntwikkeling in krêft wurden fan geologyske proporsje. Yn it boek Genesis neamt Adam alle bisten en God gebiedt it minskdom om te fermannichfâldigjen. Dat diene en dogge se mei grut entûsjasme.

Yn termen fan evolúsje is de minske in suksesfol sûchdier. De measte sûchdieren witte har oan te passen oan harren omjouwing. De ôfrûne tsientûzen jier hawwe minsken de omjouwing oanpast oan harsels. Wy meie wol sizze, te entûsjast. Wy waarden boeren yn stee fan jager-samlers. Wy krigen eigendom en bouden stêden en doarpen. Om de sosjale struktuer fan ‘e groep te fersterkjen, fûnen wy goaden út. Se hâlde ús yn ‘e gaten, ek as der gjin oaren binne om dat te dwaan.

Underwilens is dat minskdom yn dit Antroposeen in ramp wurden foar de wrâld, te ferlykjen mei in swerm sprinkhoannen dy’t alles opfrette en neat oerlitte foar oare foarmen fan libben. Wy skeine de wrâld. Spitigernôch sil God net yngripe om de ienfâldige reden dat in literêr figuer dat net kin. Wy sille sels ferantwurdlikens nimme moatte foar it libben op ús planeet. Letterlike ynterpretaasjes fan skriften liede ta neat. Krektoarsom. Se binne noch net it begjin fan in oplossing foar de problemen dêr’t wy yn 2023 foar stean.

In nije dissipline

Yn ‘e jierren ’60 ûntstie in nije dissipline yn ‘e literatuerwittenskip, resepsje-estetika. Dizze wittenskip ûndersiket hoe’t in keunstwurk of in tekst ûntfongen wurdt troch de beskôger of lêzer. Neffens dy opfetting hat literatuer gjin ivige wearde. Dat jildt foar in grut part foar de Bibel, dy’t net troch God jûn is of troch Him ynspirearre is, mar út literatuer bestiet, fan A oant Z. Dêrom moat de stúdzje fan teology ûnder algemiene literatuerwittenskip ûnderbrocht wurde.

Religy is foar in soad minsken in driuwende krêft, ek as boarne fan moreel gedrach. Wittenskip kin net sûnder etyk, mar dêrfoar hawwe jo gjin teksten nedich út de Bibel. Krekt oarsom: it is net de religy dy’t de moraal leveret. It is de moraal dy’t religy yn ‘e gaten hâlde moat. Dit giet yn it kristendom hieltyd better. Oare godstsjinsten, lykas de islam en it joadedom, hawwe noch in lange wei te gean. It soe dêr nijsgjirrich wêze om te ûndersykjen hoe en wêrom’t de Bibel it gesach ferlern hat yn ús diel fan ‘e wrâld en om te ûndersykjen hokker leauwigen de Bibel, de Koran of de Thora beskôgje as it ûnfeilbere wurd fan God en wêrom. Ek dat is in útdaging foar literatuer wittenskiplik ûndersyk.

Hoe moat dit fierder ? Is der noch in takomst foar it eartiids sa rike en ynspirearjende kristendom? Us rike midsiuwske katedralen wisten it wol. It giet net allinnich om it wurd, der moat wat te sjen en te belibjen wêze. Yn dy tradysje is hjir en dêr in tsjerke ta timpel wurden fan keunst, literatuer, toaniel, dêr’t filmmakkers, telefyzjemakkers, skriuwers en keunstners útnûge wurde. De teatertsjerke yn Nes is der in moai foarbyld fan. De Stifting Alde Fryske Tsjerken besiket op beskieden skaal mear gebouwen sa’n nije funksje te jaan.