It lêste aai: rekwiëm foar in fûgel

GERBEN DE VRIES –

As jonges fan it wetterlân giene wy yn de iere maitiid te aaisykjen. Ljipaaien fansels, mar ek wol dy fan skriezen en strânljippen. Dy fan de skries fûn ik doe de lekkerste. In inkelde kear strûpten wy de overal omheech en toffelen wy troch it wetter nei in merkelnêst. Al seinen wy ‘poep’ tsjin de swarte fûgel. Wy toarken moai wat yn de romte om en ûntdutsen dat it lân as in sirkel om ús hinne lei. Heech yn de loft de ljurk. Of in ljip – wy seine liip – dy’t as in gek in ka sloech. Tûke aaisikers wiene wy oars net, al fûne wy hast altyd wol wat. Doe wienen der noch in soad ljippen. Mei de ferhuzing nei de stêd wie de loop der wat út. Dat wie mar goed ek, want foar’t je it witte binne je ‘Fûgeltsje de Vries’.

Der waard yn dy tiid ek al wakker ûngelyk tocht oer aaisykjen. Sunt 1969 naam keninginne Juliana it earste ljipaai fan Nederlân al net mear yn ûntfangst. Earste aaien waarden dêrnei oanbean oan de CdK’s en boargemasters. De provinsje Fryslân hat himsels opsmiten as beskermer fan it aaisykjen, de lêste jierren hieltyd mear omdat de tradysje in wichtich ûnderdiel fan de ‘Fryske kultuer’ en de ‘Fryske identiteit’ wêze soe. It perfide Europa kin him dat neffens in protte Friezen net yntinke; dat it sykjen fan in aai in utering is fan it djipste wêzen fan de Fries.

 

In ûntmaskering fan komsa! Oars kin ik it net sizze. Nei it lêzen fan twa boeken fan Pieter Breuker – ‘Kostelijke koopwaar. De handel in Friese kievitseieren (1880-1800)’ en ‘Ljip en aai yn hert en holle. Aaisykjen as folkssport, festlein yn wurden en bylden’ – binne my de eagen iepene.

 

At dat echt sa is, soene je in mânske histoariografy oer dizze oerâlde tradysje ferwachtsje. Opmerklik genôch falt dat nochal ôf en foar de Twadde Wrâldkriich is der suver neat oer te finen. Yn de universitêre pultrum fûn ik in boekje fan Jan Kaay út 1949, ‘Hoe zoeken we kievitseieren. Een korte beschrijving voor oud en jong over het vinden van bonte eieren.’ Dat is itselde ûnderwerp as dat fan Teake Straatsma. Hy publisearre yn 1951 ‘Op zoek naar kieviten en kievitseieren’. In pear jier letter, yn 1953, ferskynde der in serieuze dissertaasje fan Herman Klomp oer ‘De terreinkeus van de kievit’. Yn de jierren 60 fan de foarrige iuw kaam de earste krityk op it aaisykjen. Faaks dat dat de reden wie dat der jubelboeken op de merke kamen, lykas ‘Hijkes en sijkes’ (1967) fan Cees van Dijk en ‘De kievit. Een monografie over onze nationale vogel’ (1969) fan de ûnûntkombere Rinke Tolman.

Alles opteld net in soad, mar foar in koarte perioade in aardich rychje. Nei 1970 falt der, om mar ris in oxymoron te brûken, in alderheislikste stilte. Alles wat der oer de ljip en it aaisykjen te sizzen wie, wie dúdlik al sein. Dat wie fansels net sa, want de skiednis fan dizze tradysje wie eins hielendal noch net folle bekend. De neutrale lêzer – bygelyks kritysk lid van de Bûn fan Fryske FûgelbeskermingsWachten (BFFW) – hat him yn dizze tiid mooglik wolris achter de earen klaud. Wie de stilte yn it aaisikerslân faaks te tankjen of te witen oan it feit dat der wat frjemds mei dat aaisykjen of mei dy aaisikers wie? De sikers ferdigenen harren no benammen mei it ferwear dat krekt troch it aaisykjen der yn Fryslân sa’n soad natuerbeskermers wiene. Yn it fjild ommers hiene hja de skientme fan fûgel en natuer kennen leard.

Yn de jierren 90 giet it dan dochs wer los. It begjint fuortendaliks mei in baanbrekkend boek mei in aardige titel ‘Kievit tussen pet en wet. Hijkes en Sijkes’ fan it trio Sake Roodbergen, Fokke Tuinstra en Hans Wiltenburg, mei in apart stik oer ljipaaisikerstaal fan Pieter Breuker. De titels fan de haadstikken toane dat der serieus ûndersyk dien waard. ‘Oorsprong van de Friese vogelbescherming’, ‘Historische gegevens over het zoeken naar en de handel in eieren’, ‘Perikelen rond de sluitingsdatum’, ‘Het eerste ei; Koninklijk huis, vinders, data, plaatsten’, en ‘Friesland en de kievit houden van elkaar’. De titel fan it op ien nei lêste haadstik jout oan dat der dochs wol wat oan de hân is: ‘Zorgen rond weidevogels’. Op de achterflap fan dit boek, dat yn gearwurking mei it BFFW ferskynde, waard lykwols wol dúdlik dat dy soargen net al te bot oan de oarder steld waarden.’ As útgongspunt hie it boek nammentlik de prikkeljende stelling: ‘Eierzoeken en liefde voor de natuur; geen tegenstelling maar oorzaak en gevolg.’

It boek wie yn it nije millennium de opmaat foar in rige boeken dêr’t benammen Sake Roodbergen en Pieter Breuker foar master opsloegen. Roodbergen, fan de BFFW, publisearre yn 2005 it pamflet ‘Voorjaar 2005: een bijzondere maitiid’, yn 2009 ‘Ljippen, lân en leafde’ en yn 2013 ‘Kieviten en plevieren – ljippen en wilsters’. Dat lêste boek giet benammen oer ‘bûtenlanske’ soarten ljippen en wilsters. Sporthistorikus Breuker op syn bar kaam yn 2012 mei ‘Kostelijke koopwaar. De handel in Friese kievitseieren (1850-1900)’ en foarjier 2015 mei ‘Ljip en aai yn hert en holle. Aaisykjen as folkssport, fêstlein yn wurden en bylden’. Roodbergen presentearre himsels as in harnaste foarfjochter fan it aaisykjen, Breuker wie wat hoedener. Tuskentroch wiene der noch de boeken fan Johan Dijkstra (‘Kievietseieren zoeken in perspectief: monografie van een plattelandstraditie’, 2006) en Gjalt de Groot (‘De aaisiker’, 2011). Hoewol’t it net sa bedoeld wie, kin de lêzer út dizze boeken in opfallende en eigenaardige konklúzje lûke.

 

Ik hie altiten tocht dat it sykjen nei ljipaaien in iuwenâlde gewoante of tradysje wie.

 

In ûntmaskering fan komsa! Oars kin ik it net sizze. Nei it lêzen fan twa boeken fan Pieter Breuker – ‘Kostelijke koopwaar. De handel in Friese kievitseieren (1880-1800)’ en ‘Ljip en aai yn hert en holle. Aaisykjen as folkssport, festlein yn wurden en bylden’ – binne my de eagen iepene. Einlings ris in goed foarbyld fan wat histoarisy soms wat al te maklik invention of tradition neame. Ik hie altiten tocht dat it sykjen nei ljipaaien in iuwenâlde gewoante of tradysje wie. De terpbewenners sochten op de kwelders nei aaien, de Skieringers en Fetkeapers sloegen mekoar mei har spearen de harsens yn en gongen dan te aaisykjen mei dyselde polsstôkken. En it lân wie lokkich doe’t ein 19e iuw de pet útfûn waard, want dêr koe moai in stikmannich ljipaaien yn.

Nee dus. Fansels, de kwelderbewenners sille aaien fan greidefûgels iten hawwe en de Fetkeapers dy’t sa moai fierljepten mei har spearen seagen in ljipaai grif ek as in treflik moarnsmiel. Mar it byld fan de doarpsbewenners dy’t al hûnderten jierren nei de komst fan de ljippen massaal it fjild yn teagen, kloppet gewoan net. Fansels, der waard by gelegenheid al iuwenlang socht nei de fûgelaaien, mar lang net elkenien die dat. Yn guon streken hearden de aaien by de pacht dy’t de boeren oan de grûnbesitter betelje moasten. Fierders hiene de measte lju oant de 20ste iuw domwei gjin tiid om foar de aardigheid oeren lang te sykjen nei in pear aaien.

Ut it earste boek fan Breuker docht it al dúdlik bliken dat it aaisykjen yn de 19e iuw ynienen in berop waard. Om 1850 hinne kaam der fanút benammen Ingelân in grutte fraach nei ljipaaien en Fryslân waard in grutte eksporteur fan dit produkt. Sa waarden bygelyks yn 1884 fan de merke fan Ljouwert al 350.000 aaien útfierd. Dit betsjutte ek dat der professionele aaisikers kamen, dy’t neffens Breuker per seizoen oant sa’n 500 ljipaaien nei Ljouwert en Snits brochten. Dat wie in moaie ynstruier foar arbeiders, seker foar dyjingen dy’t om fysieke redenen in wat gruttere ôfstân hiene ta de arbeidsmerke. Der moatte sa hûnderten minsken – mannen dus, yn dy tiid – west ha, dy’t op dizze wize har brea fertsjinnen. Yn dat ljocht is it nijsgjirrich dat it kwotum ljipaaien yn 2014 noch mar op sa’n 6.000 stiet.

Ein 19e iuw namen de oantallen aaien dy’t nei Ingelân, België en oare lannen eksportearre waarden hurd ôf. Dat hie grif te krijen mei de rol fan de wetterskippen dy’t de favorite biotoop fan de ljip hieltyd droeger mealden. Dat aspekt mei noch wolris goed ûndersocht wurde. Yn dyselde tiid begûn ek de wat ik mar de ‘folklore fan it aaisykjen’ neame sil. Yn’t earstoan barde dat faak troch groepen sikers, lykas de Boalserter ‘Veldclub’ fan 1887. Ek yn it lêste boek fan Breuker stiet de ikoanyske foto fan de fjouwer oprjochters fan dizze klup, dy’t mei de fûne aaien yn in soart netsje op de hoed pronken. It wie doe noch in wat elitêre hobby, dy’t pas djip yn de 20ste iuw in ‘folkssport’ wurde soe. Doe kamen de alike ikoanyske petten der oan te pas, dy’t dus net allinne droegen waarden troch Fryske Bewegers. Of wiene dat krekt wer even oare petten? De ljip en de Fryske taal tusken pet en wet?

 

Breuker docht syn best om it ta in echte Fryske sport te meitsjen, yn de rige keatsen, skûtsjesllen en fierljeppen. Mar is aaisykjen wol in echte sport?

 

De striid foar it aaisykjen en foar it brûken fan de eigen taal run aardich lykop. Yn de jierren 60 fan de foarrige iuw waarden beide in tradysje. De Fryske taalstriid wie al wat earder begûn, mar krige no pas de wyn yn de seilen. It ljipaaisykjen waard no frij hommels in diel fan de Fryske identiteit. De keningine wegere fan 1968 ôf it foarste ljipaai yn ûntfangst te nimmen. Dat wie feitlik foar de Fryske foarstanners in blessing in disguise, want sa koe dizze hobby in typysk Fryske folkssport wurde. De Ljouwerter Krante fersterke dat idee mei de jierlikse útrikking fan de Sulveren Ljip. De invention of tradition kin dus hiel goed yn de tiid pleatst wurde, 1968 en 1969.

Sûnt de jierren 70 kaam it ljipaaisykjen hieltyd mear ûnder fjoer te lizzen, yn Nederlân en Europa. Yn dizze tiid waard it noch ferdigene mei in berop op dy âlde tradysje. Der wie amperoan in histoariografy fan it aaisykjen, dus dy bewearing waard net offisjeel bestriden. It iroanyske fan de sitewaasje is dat der fan de jierren 90 ôf oan ferskate boeken skreaun binne oer dit ûnderwerp, hast allegear troch foarstanners fan it ljipaaisykjen. Benammen troch de boeken fan Breuker – ek dy út 2015 – witte wy no dat it in noch jonge tradysje is. Dat sil dan ek de reden west ha – bewust of ûnbedoeld, dat is net alhiel dúdlik – dat no de klam mear lein wurdt op it aaisykjen as folkssport. Breuker docht syn bêst om it ta in echte Fryske sport te meitsjen, yn de rige keatsen, skûtsjesllen en fierljeppen. Mar is aaisykjen wol in echte sport? Der is gjin ûnderlinge konfrontaasje tusken de sporters en der kin ek net foar treend wurde. Of de BFFW soe de regels feroarje moatte en op in stik lan fan minimaal fiif pûnsmiet twa aaisikers loslitte kinne. Dejinge dy’t it earst in ljipaai fynt wint de twastriid. Ik bin bang dat dit him net wurde sil.

Los fan de fraach oft aaisykjen in sport is of sels in folkssport, wit elkenien yn syn hert wol dat it in ôfrinnende saak is. Tradisjonele folkssporten lykas it ôfsjitten fan kwartels op Malta binne op syn retoer. It aaiskykjen is wat minder radikaal, mar bliuwt ien fan de bedrigingen fan in fûgel dy’t frij seldsum oan it wurden is. It is noch wol de populêrste fûgel fan Fryslân, sa lês ik by Breuker. Lêsten stie yn deiblêd Trouw dat dy posysje yn Nederlân weilein is foar de kening fan de greide, de skries. Fryslân is binnen Europa gjin Sonderweg en lang om let sil it ljipaaisykjen ferbean wurde. Yn stee fan it earste kin dan it allerlêste aai oan de kommisaris fan de kening oanbean wurde. De winner mei foar my wol in Gouden Ljip krije.