Foute Friezen en oare skriuwers

GERBEN DE VRIES – 

‘Tussen 1988 en 2008 bezocht Pieter Jan Verstraete samen met zijn echtgenote jaarlijks een regio in Friesland of een van de Waddeneilanden’, stiet der op de achterflap te lêzen. ‘Steevast werd ook een bezoek gebracht aan het Fries Letterkundig Museum (thans Tresoar) in Leeuwarden. Daar werd het nodige materiaal verzameld over menige Friese taalstrijder’. De Belch skreau der artikelen oer foar Flaamske jierboeken. Dy stikken binne sammele ûnder de misliedsjende titel Friese portretten. Hoe een Vlaming Friesland ontdekt. As er op dizze wize Fryslân echt ûntdutsen hat, wit ik net, mar wol dat de measte Fryske skriuwers dy’t er behannelet net yn it foarste plak taalstriders wiene. Dat is wat te malkik preekjen foar eigen Flaamske parochy. Oer dy parochy hawwe wy it noch.

By eintjsebeslút de fraach foar wa’t dizze bondel met Fryske skriuwerportretten eins bedoeld is.

Yn it foarwurd leit Verstraete der de klam op dat er fuortdaliks nei syn ‘ûntdekking’ fan Fryslân troffen waard troch de paralellen tusken de Fryske en de Flaamske Bewegingen. Dat sil’t wol, mar de ferskillen binne minstens like grut. Yn it foarste plak omdat der miljoenen Flaamsk-Nederlâansktaligen yn België binne, tsjin mar in pear hûnderttûsen Frysksprekkenden. In taal mei en in taal sûnder divyzjes dus, om marris mei Stalin te sprekken. Verstraete en syn frou ferstiene yn it earstoan ‘geen snars’ fan it Frysk dat se hearden, wylst it Frysk lêzen ‘beduidend makkelijker’ wie. Dat hearre wy faker. Hawar, earst ris sjen wat Verstraete oer de Fryske skriuwers sels te sizzen hat. Syn mini-biografieën binne gronologysk opset en dus begjint er mei Gysbert Japicx en komt er fia Everdinus Wassenbergh al gau út by de bruorren Halbertsma. Ik haw yn in foarrich libben de njoggentjinde-iuwske Fryske literatuer wolris spotsk in bakkersliteratuer neamd. En dat falt my no ek wer op; fan (de âlden fan) de Halbertsma’s oant Waling Dykstra, der is in bakkers-konneksje te sinjalearjen.

Verstraete hat in foarkar foar skriuwers fan de jierren tweintich, tritich en fjirtich fan de foarrige iuw. It tiidrek fan de saneamde ‘foute Friezen’. Eeltsje Boates Folkertsma, Rintsje Piter Sybesma, Douwe Kalma, Douwe Hermans Kiestra en Jan Melles van der Goot. Om mar net te sprekken fan de my ûnbekinde, mar nei alle gedachten mei rjocht en reden fergetten skriuwer Steffen Bartstra, dy’t mei Sybesma en Kalma wol de measte bledsiden kriget. Verstraete hat sels Sytze Jan van der Molen fergetten. Hy kin dan wol in soad omsneupt hawwe yn it Letterkundich Museum, mar fierwei de measte ynformaasje komt gewoan út de dissertaasje fan Gjalt Zondergeld, De Friese Beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen, út 1978 alwer. De Flaming hat hjir feitlik neat oan ta te heakjen. Oan de oare kant hawwe wy ek net safolle nije literatuer oer dizze swarte matearje. Johan Frieswijk – yn syn fierdere oeuvre mear belusten bij soasjalisten as nasjonaal-soasjalisten – soe jierren lyn al komme mei in monografy oer dizze ‘foute Friezen’, mar dat lit noch altiten op him wachtsje. Mar dat Verstrate mei dizze bondel him no fuortdaliks it gers foar de fuotten weimeant, no nee.

Foar in histoarikus en biograaf makket Verstraete oars wol in soad lytse en grutte flaters. Ik neam der in pear. Dat er Fryslân begjin njoggentjinde iuw yn it spoar fan Hollân yn in grutte ekonomyske krisis ferkeare lit, hoecht men him net sa swier oan te rekkenjen. De nije Skiednis fan Fryslân ferskynde ommers yn 1998, al hie Verstreate syn kennis yn de artikelen wol update kind. Slimmer binne gratuite opmerkings as dat troch de Halbertsma’s it Frysk daliks wer in taal waard dy’t troch ‘alle klassen van de bevolking aanvaard en gebruikt werd’ (p. 39).

Der binne ek aardich wat echte flaters. Dy fergetten Bartstra soe ‘theologische studies’ folge ha yn Frjentsjer, sa om 1880 hinne. It Atheneum fan dy stêd wie doe al hast fjirtich jier ticht. Of Verstraete draait it om. J.K. Feijlbrief is net it pesudonym fan de amtner Jan Koos van Oudshoorn, mar de skriuwer is bekind wurden as J. van Oudshoorn en hjitte yn it deistige libben Jan Koos Feylbrief (p. 101). Neffens Verstrate siet Eeltsje Boates Folkertsma tusken 1907 en 1912 op de kristlike kweekskoalle fan Dokkum en gong dêrnei nochris nei de normaalskoalle yn Reitsum (p. 145). De klok en de bongel, want de kweekskoalle fan Dokkum waard pas yn 1911 iepene en krekt dêrtroch ferdwûn de normaalskoalle fan Reitsum. Jan Melles van der Goot kaam neffens de skriuwer út in ‘vrijzinnig-calvinistische boerenfamilie’ (p. 214) . Wat dat is, mei dat my noch ris útlizze. Nei eigen sizzen kin Verstrate aardich goed Frysk lêze, mar dan set er op p. 216 ‘greatsk’ oer as ‘boos’. En waard nei de befrijing de Leeuwarder Koerier echt omdope yn Leeuwarder Courant (p. 233)? En Drachten wie eartiids faaks wat achterlik, mar wie it echt sa dat om 1940 hinne ‘heel wat parochianen … enkel het Fries machtig waren’ (p. 245)?  Verstraete wol as taalstrider ek graach hawwe dat de polysje by Kneppelfred yn 1951 ’bijzonder gewelddadig’ wie (p. 263).  It heucht my net dat der doe deaden of swierferwûnen by fallen binne.

By eintjsebeslút de fraach foar wa’t dizze bondel met Fryske skriuwerportretten eins bedoeld is. De artikels ferskynden yn it jierboek Zannekin, letter De Nederlanden. Zannekin is in Flaamske ‘Heel-Nederlandsgezinde vereniging’, dat wat earder ‘Grootnederlands’ hjitte dus. It sit wat yn de skimmige hoeke fan de Flaamske nasjonalisten. Verstreate cum suis sjogge yn de Fryske ‘striid’ (gewelddiedich à la Kneppelfreed fansels) in spegel fan de Flaamske striid tsjin de Fransk-Waalske kultuer en skiednis. Oant safier gjin probleem. Mar werom soene Flamingen dit ek nochris yn boekfoarm lêze wolle? De útjefte sil dus wol mikke op Fryske lêzers. Mar dan krije wol in soad twifeleftige ynformaajse. Want om no mei in pokerface te sizzen dat it wurk fan Douwe Kalma ‘van blijvende waarde’ (p. 194) is?

Friese portretten. Hoe een Vlaming Friesland ontdekt – Pieter Jan Verstraete. Uitgeverij Aspekt, €19,95