Appels en Parren

GERBEN DE VRIES – 

Eins woe ik dizze resinsje begjinne mei it tryste foarbyld fan âlde rockstjêrren. Hja hawwe yn har jonge jierren in pear tiidleaze nûmers makke dy’t populêr bleaun binne. Dêrnei is it har nea wer slagge om dy suksessen te werheljen. Op harren âlde dei moatte se, om de AOW wat oan te foljen, wer op it poadium stean om dy fjirtich, fyfttich jier lyn makke hits op’e nij te spyljen. In wat sneue saak, lykas wiene se allinne yn de jeugd echt kreatyf. Dat wie alteast it earste wat by my opkaam doe’t ik frij koart nei mekoar twa biografieën fan tiidgenoaten fan mekoar lies. Jacob van Lennep (1802-1868) en Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) koene mekoar ek noch en Halbertsma hat Van Lennep bygelyks in part fan Fryslân sjen litten.

 

De fergeliking mei âlde rockstjerren giet lykwols dochs wat mank. Beide mannen, Van Lennep en Halbertsma, wiene mear as skriuwers allinnich.

 

Van Lennep publisearre yn 1836 en 1840 syn foarnaamste boeken, De roos van Dekema en Ferdinand Huyck. Syn biograaf Marita Matthijsen wol ús al jierren wiis meitsje dat De lotgevallen van Klaasje Zevenster út 1865, dus in wurk fan Van Lennep as in ‘ryp’ man, ek in masterwurk is. Halbertsma is benammen ferneamd om syn Rimen en Telstjes, mar dy hat er ek noch yn ‘e mande mei broer Eeltsje skreaun. Mar dat is wat problematysk, want De Lapekoer fan Gabe Skroar ferskynde yn 1822 foar it earst. Der waarden troch de bruorren hieltyd stikken byskreaun en it gehiel wat wy no as Rimen en Teltsjes kenne, ferskynde pas yn 1871, dus nei de dea fan Joast Halbertsma.

De fergeliking mei âlde rockstjerren giet lykwols dochs wat mank. Beide mannen, Van Lennep en Halbertsma, wiene mear as skriuwers allinnich. Hjoeddedei is it hast ûntinkber, omdat skriuwers benammen skriuwers binne. Der binne fansels wolris dûbeltalinten, bygelyks A. Alberts wie ek histoarikus, Hugo Claus en Armando skilderen ek en Auke Hulst is ek popmuzikant. Mar njoggentjinde-iuwske skriuwers wiene frij faak multitalinten. It is sels mar de fraach oft Halbertsma wol yn it foarste part skriuwer wie. Hy seach himsels sûnder mis earder as gelearde, mei in enoarm brede belangstelling. Foar taal en taalkunde, folklore, âlde foarwerpen en gebrûken, religy, geografy, polityk; wêr hat er eins net oer skreaun? Van Lennep wie wat minder multitaskerich, mar mei troch syn ynset hat Amsterdam in drinkwetterfoarsjenning krigen en fierders hat er ek in in stikmannich jierren – sûnder sukses trouwens – yn de polityk dwaande west. Sawol Van Lennep as Halbertsma ambiearren in wittenskiplike karrière oan de universiteit, mar it slagge har beiden net.

Mei de breawinning fan Halbertsma is oars wol wat oan de hân. Hy wie doopsgesind dûmnje, earst yn Boalsert mar foar fierwei it grutste part fan syn libben yn Deventer. In net al te grutte gemeente, wylst yn dy tiid noch hast neat oan ‘sielesoarch’ dien waard. Halbertsma hoechde dus eins allinnich mar alle sneinen in preek ta te rieden. Dat liket dreech en oarspronklik wurk, mar yn ien fan de hûnderten anekdotes dy’t Alpita de Jong yn Triomfen en tragedies van een uitmiddelpuntig man. Joost Halbertsma 1789-1869. Een biografie optsjinnet, docht wat oars fermoedzjen. Der waard nammentlik doe ek al plagiaat plege: in gemeentelid dêr’t de predikant op besite wie, liet hiel ostentatyf in boek sjen fan in skriuwer fan foarbyldpreken, mei de bledside iepenslein dêr’t Halbertsma in snein earder syn ynspiraasje út opdien hie. De dûmnje betrape!

Beide manlju hiene tiid oer. Van Lennep, fan hege komôf, brûkte dy tiid ek om allegear seksuele relaasjes oan te gean, fan huorren oant en mei troude froulju. Syn biografy hjit dan ek Een bezielde schavuit. In mantsje mei libido: in aardige ûntdekking fan Marita Mathijsen is in tekst fan Van Lennep dêr’t er it oer masturbearjen hat. En dat yn it earste part fan de njoggentiende iuw, sis mar as foarrinner fan Gerard van het Reve. Soks soe Halbertsma noait dwaan, alteast nét opskriuwe. Hy like hiel wiis te wêzen mei syn frou, al wied er tsjinoer froulju in galante man.

Fierders hawwe Halbertsma en Van Lennep wol wat fan mekoar. Beide wiene sarkastyske skriuwers, al brûkt De Jong dat adjektyf foar Halbertsma leau’k net. Mar it spotske drippet somtiden fan de siden en it wie dan ek gjin wûnder dat er frij faak spul hie. Syn relaasje mei Wopke Eekhoff seit yn dat opsicht hiel wat. De Deventenaar brûkte de Ljouwerter wol foar allegear doelen, mar hie like faak spul mei of oer him. Van Lennep hie wol wat goede freonen, dêr’t Halbertsma syn freonskip benammen nei syn bruorren en oare femyljleden útgie.

Wat rjochtfeardiget in biografy? Yn beide gefallen is it maklik oan te toanen dat dizze deade, wite, noggentjende-iuwske manlju wol in papieren stânbyld fertsjinje. Van Lennep wurdt noch altyd lêzen, al sil dat mei it moderne literatuerûnderwiis (mei de klam op de perioade nei 1880) wol minder wurde. Yn de Nieuwe Encyclopedie van Fryslân kriget Halbertsma ien hiele side, wylst der ek noch in heale pagina oan de Dr. Joost Halbertsma-priis bestege is. Ter fergeliking, ek Gysbert Japicx hat ien hiele side en dat is foar dizze ensyklopedy it maksimale. Wa’t it lemma lêst, fernuverte er der him/har faaks wol wat oer. ’Zijn meeste werk is fragmentarisch van aard of onvoltooid gebleven’. Dan freegje jo jo ôf werom’t Halbertsma dan dochs sa’n grut lemma krigen hat.

Alpita de jong toant dat yn har mânske biografy lykwols dúdlik oan. Joast Hiddes Halbertsma wie in uomo universalis, dy’t Fryslân en it Frysk yn it midden fan de njoggentjende iuw echt op de kaart setten hat. Dat is syn wichtige fertsjinste nei bûten ta, nei bûten Fryslân, bedoel ik. Foar Fryslân sels is hy de man dy’t yn it foarste plak de Fryske literatuer of litaratuer yn it Frysk troch De Lapekoer fan Gabe Skroar gestalte jûn hat, tegearre mei broer Eeltsje fansels. Want Gysbert Japicx wie in ienling út de santjinde iuw en dêrnei kaam der in hiele tiid neat. Dêrneist is Halbertsma troch syn grutte rige skinkingen de grûnlizzer west fan sawol it Fries Museum as de Provinsjale Bibletheek (letter opgien yn Tresoar). Hy wie tink ek ien fan de earsten yn Nederlân dy’t him dwaande hold mei it sammeljen fan gebrûksfoarwerpen. Ek foar syn krewearjen foar in Frysk Wurdboek fertsjinnet hy alle lof. Dat er dêryn net slagge is, mei him net al te swier oanrekkene wurde. Wa’t Grimms Wörter fan Günther Grass lezen hat, wit dat soks gjin sinkekure is. Ek mei de bruorren Grimm ûnderhold Halbertsma trouwens in briefwikseling.

Is it ferhaal fan Halbertsma in slagge biografy? No bestiet der gjin definysje fan in goede biografy. Eltse biograaf hat te krijen mei spesifike swirrichheden oangeande syn/har protagonist en altyd is de biograaf (m/f) ôfhinklik fan it beskikbere boarne- en argyfmateriaal. Ek de styl fan de biografy is by hast alle skriuwers oars. Mar beide biografieën gean oer minsken dy’t wy no noch kinne as skriuwers en dat is in goed oanknopingspunt.

Marita Mathijsen lit mei har biografy goed sjen dat se ek in literator is. Yn de ferskate haadstikken wurde hieltyd aparte aspekten fan libben en wurk fan Van Lennep behannele. Se sjocht troch de ôfstân yn tiid bepaalde reade linen en kiest dy de moaiste út. Ek in biograaf moat net alle saken neame en beneame wolle; moat wolris it offer fan ‘kill your darlings’ bringe. Sa ûntstiet der wol in tige lêsbere biografy fan Van Lennep, dy’t ek nochris in klear en boeiend byld fan de njoggentjinde iuw opsmyt.

Alpita de Jong is lykas Marita Matthijsen fan origine neerlandica. Dochs hat it boek fan Matthijsen mear in histoaryske oanpak, wylst dat fan De Jong fakentiids wat te ticht by libben en wurksumens fan Halbertsma bliuwt. De wytrigels tusken de alinea’s jouwe ek oan dat de biograaf net altyd ferbiningswegen wit te betinken. Ek yn de annotaasje docht it ferskil bliken, wêrby’t De Jong in wol hiel aparte metoade brûkt. In kritikus neamde har biografy yn it tiidskrift Fryslân in ‘detective zonder moord’. Dat seit lykwols mear oer de resinsint as oer De Jong.

De kracht en de swakte fan de oanpak fan De Jong lizze beide yn de hiel detaillearre beskriuwing fan it libben fan Joast Hiddes Halbertsma. Jo fernimme op dizze wize wat in wurksum minsk yn syn of har libben allegear wol net dwaan kin. Halbertsma koe in hiel protte ballen tagelyk heechhâlde. De swakte fan dizze opset (‘the devil is in the details’) is dat foar De Jong alle aspekten fan Halbertsma like wichtich binne. De hiele lange beskriuwingen fan bûtenlanske besites oan lang net altyd nijsgjirrige minsken bygelyks hiene foar in grut part weilitten wurde kind. Dat hellet de faasje wolris wat út it boek. Boppedat is it sa’n tsjok boek wurden dat it net maklik yn ‘e hân leit, mar dat is ek de skuld fan de útjouwer. En it omslach, foarmjower! In grimmitige man dy’t sa út in mearke fan Grimm weirûn wêze koe. Halbertsma wie dochs net allinnich in noartsk minsk?

Dat nimt net wei dat ik mei niget dizze beide biografieën lêzen en der ek in protte fan opstutsen haw. Hoewol’t Marita it by Jacob wol en Alpita bij Joast net mei klam seit, hat in biografy fan in minsk dy’t benammen skriuwer is ek altyd ta doel dat de lêzers de ferhalen en boeken fan dy skriuwers wer lêze wolle. Marita hat my lykas yn in earder boek nijsgjirrich makke nei bygelyks Klaasje Zevenster fan Jacob. Fan Joast en Eeltsje haw ik ûndertusken in ek al sa tsjokke en dêrtroch wat ûunhandelbere útfiering fan Rimen en Teltsjes yn ‘e hûs. Om koart te kriemen: it falt oant no ta net echt ta. Wie dy âlde rockstjêr doedestiids eins wol sa goed?

 

Marita Mathijsen – Jacob van Lennep, Een bezielde schavuit. Uitgeverij Balans, €39,99

Alpita de Jong – Alpita de Jong – Triomfen en tragedies van een uitmiddelpuntig man. Joost Halbertsma 1789-1869. Een biografie. Uitgeverij Louise, €55,00