Alexander Cohen: het memoreren waard

PETER DE HAAN – 

Er zullen niet veel straten zijn vernoemd naar iemand die in Nederlands-Indië drie van de vijf jaar in het cachot doorbracht, wegens majesteitsschennis is veroordeeld en door meerdere landen tot ongewenst vreemdeling werd verklaard. Toch kent Leeuwarden zo’n straatnaam: de Alexander Cohenwei in het westen van de stad. Op 27 september j.l. was het Alexander Cohens 155^ste geboortedag. Wie was deze man?

‘Alles zat mee om Cohen rebels en tegendraads te maken.’

Hij werd op 27 september 1864 op de hoek van Voorstreek / Tuinen in Leeuwarden geboren als zoon van de joodse winkelier Aron Cohen en van Sara Jacobs. Wegens wegverbreding werd het huis afgebroken, het gezin verhuisde naar de Kelders 15. Hij was een slim, flamboyant en lastig kind. Niet voor niets werd hij meermalen van de Hoogere Burgerschool verwijderd; hij maakte die ook niet af. Alexander (roepnaam Sandro) keerde zich ook af van het conservatieve joodse milieu waar hij uit voortkwam.

Hij had een autoritaire vader en zijn geliefde moeder overleed vroeg. Deze factoren vormden, samen met zijn karakter, intelligentie en een verblijf in het door hem verafschuwde Pruisen, voldoende ingrediënten voor zijn rebelse levensloop. Hij zat vijf jaar in het KNIL waarvan hij er drie doorbracht in de gevangenis omdat hij zich steeds aan kleine vergrijpen schuldig maakte. Daar las hij Multatuli. Dat verdiepte niet alleen zijn opstandigheid maar ook zijn taalgevoel. Na terugkeer begon hij zijn publicitaire loopbaan als polemisch schrijver bij het Groninger Weekblad; daarna werd hij in Den Haag corrector van F. Domela Nieuwenhuis (met wie hij levenslang bevriend bleef) bij het linkse blad Recht voor Allen.

Al na vier dagen in die stad maakte hij koning Willem III uit voor ‘gorilla’, een beest waar deze vorst inderdaad veel van weg had. Alexander werd wegens majesteitsschennis veroordeeld. In 1988 deed hij onder het pseudoniem Souvarine een ongekend heftige aanval op de heersende klasse. Justitie kwam er achter dat Cohen hier achter school maar deze wist tijdig naar België te vluchten. Maar daar werd hij naar Frankrijk uitgezet. In Parijs kwam Cohen terecht tussen andere anarchisten, bohemiens en avantgardekunstenaars. In een anarchistisch eethuisje leerde hij zijn grote liefde Kaya Batut kennen. Nadat anarchisten voor veel onrust zorgden en Cohen tegen het systeem bleef fulmineren werd hij Frankrijk uitgezet en naar Londen verbannen. Hij keerde terug naar Amsterdam waar hij alsnog -zes jaar na Willems overlijden- de straf voor majesteitsschennis uitzat. Hij weigerde principieel om gratie te vragen nadat hem dat was gesuggereerd. Waarom is dan toch een straat naar hem is genoemd?

Dat komt ongetwijfeld omdat Alexander Cohen een verdienstelijk publicist met een scherpe pen was wiens talloze artikelen ook internationaal opvielen. Nadat hij in 1907 tot Frans staatsburger werd genaturaliseerd begon hij daarnaast boeken te schrijven. Eerst was hij ook redacteur buitenland voor het blad Le Figaro en daarna werd hij correspondent voor dagblad de Telegraaf. Hij bundelde artikelen in die krant in het boek Uitingen van een reactionair(1929). Later werden ook zijn boeken In opstand (1932, met herinneringen aan zijn jeugd in Leeuwarden) en Van anarchist tot monarchist (1936) heel bekend.

Duidelijk moge zijn dat zijn denken intussen van uiterst links (eind 19^e eeuw) langzaam naar rechts verschoof en vanaf de dertiger jaren in de vorige eeuw zelfs naar uiterst rechts. Tegelijk leefde hij vaak in armoe. Hij leed ook onder de wereldoorlogen: in beide oorlogen werd zijn woning totaal verwoest (WOI) resp. door een bombardement getroffen (WOII). Of zoals ik ergens las: ‘Alles zat mee om Cohen rebels en tegendraads te maken’. Maar zonder die instelling zouden we nooit van deze man gehoord hebben en zou er in Leeuwarden geen straat naar hem zijn vernoemd.