Hou de trein in het oog
SJOERD VAN METEREN –
Een van mijn lievelingsfilms is Hou de trein in het oog (1966) van de Tsjech Jiri Menzel. Ik zag hem voor het eerst als nachtfilm op de Duitse televisie. Wat in het oog sprong waren de zorgvuldige composities, de fotografie met natuurlijk licht, en vooral de zwartwit sfeer van de jaren zestig. En een speelse erotische scene, waarin spoorwegbeambte Hubicka tijdens de stille uren van de nacht de jonge telegrafiste Zdenka achternazit tussen de toestellen. Als hij haar te pakken heeft, legt hij haar voorover op het bureau en drukt de stationsstempels op haar billen, nadat hij het inktvlak eerst warm en vochtig heeft gemaakt met zijn adem. Een zwarte komedie, maar lichtvoetig, absurd, geestig en poëtisch. Inspiratiebron voor het scenario was de roman Zwaarbewaakte treinen van Bohumil Hrabal.
Plaats van handeling is een klein dorpsstation, waar geratel, getingel, het slaan van een klok en het fluiten en sissen van stoomtreinen een heel tijdsbeeld oproepen. We volgen de jonge Milos, stationschef in opleiding, afkomstig uit een familie van nietsnutten. Hij is verliefd op Mascha, een conductrice, die regelmatig langskomt. Hubicka, zijn wat oudere collega, is een luie, ongedisciplineerde rokkenjager, die al tien jaar geen promotie heeft gemaakt. Mascha wil met Milos naar bed, maar op het moment suprême kan hij niet. Na de mislukte vrijpartij snijdt hij in een liefdeshotel zijn polsen door. Hij wordt gered en vertelt de jonge, begripvolle psychiater: ‘Toen ik moest optreden, liet ik het afweten’ en ‘Ik vind alles zo moeilijk in het leven.’ De psychiater raadt hem aan een oudere ervaren vrouw te zoeken om hem in te wijden in de liefde.
Milos keert terug op het station. De oorlog, die tot dan alleen op de achtergrond aanwezig was, dringt zich steeds meer op. Er wordt een aanslag op een munitietrein beraamd. Hubicka neemt Milos, nadat deze voor hem is ingevallen en zo Hubicka’s leven heeft gered, in vertrouwen. De bom wordt ‘s nachts in het geheim afgeleverd op het station door de verleidelijke Victoria Freie. Zij wijdt Milos in. Hij verzekert haar nog: ‘Al kan ik er niets van, ik ben toch een echte man.’ De volgende dag bewijst hij zijn mannelijkheid door de trein op te blazen. Er is een mooie parallel tussen zijn orgasme en de ontploffing aan het eind. Milos moet zijn daad met de dood bekopen.
Uit de film spreekt een grote vitaliteit en een vederlichte, onderkoelde humor. Toch worden de zware onderwerpen: oorlog, collaboratie, verzet, zelfmoord niet gebagatelliseerd. Ik heb de film een aantal keren opnieuw bekeken, en realiseer me hoe actueel en rijk hij is. Nog steeds ontdek ik nieuwe dingen. Zo denk ik nu: het hoofdthema van de film is (seksuele) vrijheid. De vrijheid om je eigen leven te leiden, zelf je toekomst vorm te geven, los van de heersende ideologie, of dat nou die van het Oostenrijks-Hongaarse ancien regime is, de nazi’s, de communisten, of religieuze fanatici. Het gaat om het recht domweg gelukkig te zijn.
Hou de idealisten in het oog!