EPPIE DAM – 

Yn 2002 publisearret Harmen Wind syn autobiografyske roman Het verzet, dêr’t twa jier letter syn eigen Fryske oersetting It ferset fan útkomt. Yn 2005 jout er de dichtbondel Ierdewurk yn it ljocht. De roman giet oer de beladen relaasje tusken soan en heit ûnder it stjerte fan de dea. Hoewol no en dan referearjend oan de ferstoarne heit, is de bondel foaral in refleksje op it bestean. Mei alles wat is, weiwurdt, spoaren neilit – en úteinlik ferdwynt. Mar dichter Wind is net deselde as proazaskriuwer Wind.

‘It boek wie better as de film’ is in útspraak mei sprekwurd-alluere. Dat hat ‘De film wie better as it boek’ net oprêde kind, al binne guon films better as it boek. Feitlik – elkenien wit it – binne de útspraken ûnsinnich en ûneigentlik. Boek en film hearre ta twa kategoryen, se fertsjintwurdigje oare domeinen, brûke elk har eigen bylden en sprekke elk har eigen taal.

Itselde jildt foar proaza en poëzij. Hoewol’t se beide gebrûk meitsje fan it wurd as ynstrumint, hat elk syn eigen lûd, diksje en karakter. Wa’t Harmen Wind syn roman It ferset fergeliket mei syn dichtbondel Ierdewurk, sjocht dat by him proaza en poëzij har ferhâlde as ekstravert en yntrovert, as sprekkend en bespegeljend, iepen en ticht.

Dichter Wind is net deselde as proazaskriuwer Wind. De lêste hat, nei omfang en sizzenskrêft, in kolossale roman skreaun oer de drege relaasje mei syn heit, yn it perspektyf fan dy syn wankende dea. Hjir en dêr yn ’e roman, benammen by it brûken fan bylden (heit syn hoastjen klinkt ‘as in figuersage yn in plaat tripleks’), is it subtile pinnekrassen fan de dichter te fernimmen. Mar oer it generaal lit It ferset de brede pinsielstreken sjen fan in evokative styl de romanskriuwer eigen. Mear as in etser fan figueren op keunstiis, is proazaskriuwer Wind in natuerrider, ien mei in machtige slach en in lange azem.

It iepeningsfers fan Ierdewurk, ‘Le commencement du monde’, soe wat sizze kinne oer de wurkwize fan Wind as dichter. De titel slacht op it ferneamde keunstwurk mei deselde namme fan de Roemeenske byldhouwer Constantin Brancusi (1876-1957), in brûnzen skulptuer yn ’e foarm fan in aai. De aai-foarm hat Brancusi altyd fassinearre, as byld fan de folsleinens en as symboal fan it libben. Brancusi modellearre meastal yn stien. Hy bikke en beitele, skaafde en skjirre, krekt salang oant de perfekte foarm him bleatjoech.

Harmen Wind syn fersen binne gauris fynbeslipe, geve miniatueren. Hy hat noait de skepper fan lange, breed útwurke poëzijstikken west, en yn dizze bondel is dat net oars. Guon beskôgje ‘in gedicht dêr’t net in wurd tefolle yn stiet’ as it summum, mar it kin der ek flak en glêd fan wurde. Sokke ta de essinsje werombrochte poëzij bliuwt allinnich oerein as de ynhâld fan it fers dêrneffens like essinsjeel is. Dat rêdt gjin dichter altyd op. As it goed beteart, beteart it merakel; as it min beteart, keart syn stilearre foarm him namste hurder tsjin it fers.

    LE COMMENCEMENT DU MONDE

    Gjin aai, want troch in man

    lein. Brûnzen goud.

    In foarm fan leechte?

    Tikjen ûnderhûds?

    Meitsje derfan: in holle yn in

    glêzen sarkofaach. Dêr’t ien

    syn ein fynt, fangt de ierde

    oan. Gjin mearke al mei

    al. Bliuwt oer it byld.

    It antwurd fan Brancusi:

    slipe fraach. (7)

 

In fers mei tsjinstellingen, krektlyk as de hiele bondel. ‘Brûnzen goud’, is dat brûns dat strielet? Of goud dat ferrifelet? It oanbegjin, in leech aai, it klopjend hert, de sarkofaach – al bokjespringend geane dea en libben troch de rigels. Fierderop yn ’e bondel komt de lêzer oare ‘sarkofagen’ tsjin: omskotten, ferlitten romtes, lege hulen. Yn ‘Wartebiter’ (11) foarmet it lege liif oan ’e snyl it bewiis fan de libbensflecht fan de libel. Yn ‘Fynst’ (24) is in út ’e grûn opdjippe wynkrúk folrûn mei ierde, mei dea. Yn ‘Húsfrede’ (49) hâlde spou en krûpromte / it ferline libben, mar oan ’e hoannebalke / wurdt it straklutsen byntou sichtber. Sa tsjûgje alle spoaren fan kommen en gean.

Myn boaiem sil him nea oan bloed besibje hjit it yn ‘Myn ierde’ (19), miskien wol it moaiste fers fan de bondel. Likemin as de ielreager mei syn iiskâlde ûnferskilligens (9) en de eiderein dy’t it fel oer de eagen lûkt (14), bekroadet it lânskip him om libbenen en deaden. Stjerlingen ha bining mei de ierde, net oarsom. Alles wat in lân docht, is romte biede oan wat komt en giet. De púnfal fan in kleaster mei dan by himsels sizze: dizze boaiem / sleept nea syn ferline wei (22), de leafde tusken gea en minske komt fan ien kant. En it is in sterke leafde. As de dichter yn ‘Bekentenis’ syn leafste oansprekt, beslút er mei de rigels: ik wol fan dy hâlde / lykas fan in plak (38).

De bondel befettet mear leafdesfersen, mar ek dêryn kin de dea om ’e hoeke stean. Sels yn ’e meast yntime oere, sa docht bliken yn ‘It winteret’, dat ôfslút mei de rigel: Foar de doar hâlde deaden de wacht (39). Net yn alle gedichten is like dúdlik oft de oansprutsen ‘do’ de leafste, de heit, de mem of miskien in oar jildt. Dat hoecht gjin beswier te wêzen, mar it makket it lêzen fan de bondel in bytsje ta in skimmespul. De titels fan de fjouwer skiften: It, Ik, Do, Wy, jouwe datoangeande amper helderheid.

Guon fersen referearje eksplisyt oan de heit fan It ferset. Ien dêrfan is ‘Ofskie’, dêr’t – nei Psalm 39 – it libben yn beskreaun wurdt as in sucht, it bestean as in siichje wyn. Orizjineler binne dêrnei de rigels:

 

    Noch ien kear woe ik dy útfergrutte

    meimeitsje, as in mich op dy

    delstrike om myn paad te sykjen

    fan dyn sliep nei dyn mûle – (21)

 

De dichter makket him lyts en dêrmei fan heit syn antlit in lânskip, in gea om te ferkennen, in plak om fan te hâlden. Men moat by Wind op elk wurd fertocht wêze, en sa soe de reis fan sliep nei mûle – en net oarsom – noch in oare betsjutting ha kinne. Is ‘sliep’ hjir allinnich de sydkant fan de holle, of wol de dichter heit ek út syn sliep weihelje en him by de mûle fergje om him út te sprekken? Heit bewarre ommers, sa fernijt de twadde strofe, syn âlde sekerheden wisberet yn swijen.

Komme yn ’e roman de ferhâldingen – al hoe pynlik bytiden – ta in útdragen saak, foar de gedichten jildt dat net. Safolle as it boek opropt, safolle lit de bondel lizze. De romanskriuwer azemet, himet, suchtet; de dichter hâldt de siken yn en bringt de wurden hast ta swijen. It boek libbet, de bondel eksistearret. Wy wiene jierren wend oan Wind syn betochtsume, prakkesearjende manier fan dichtsjen, mar no’t wy syn machtige roman lêzen ha, is it krekt as wurdt syn poëzij ynienen wat yl en petiterich.

It lêste fers, ‘Gjin ôfskie’, liket ek oer de heit te gean. Wind skimpket hjir gefaarlik ticht oer de rânen fan it sentimint, mar hy is as dichter betûft genôch om him te rêden. Do leist my no dyn takomst yn ’e mule (51) is de útsetter fan in bondel dêr’t in tal goeie fersen yn steane, mar dy’t as gehiel te min oertsjûget. De bondel nimt jin net mei. Wie It ferset troch alles hinne ierdsk en autentyk, Ierdewurk bliuwt tefolle keunstwurk. Dat smyt soms aardige, oan Kopland besibbe, rigels op as Wat bliuwt is it bewiis fan wat ferdwynt (11) en Wêr’t wy ek gean, / wy dogge it om te bliuwen (46), mar fierder komt it tinken net. Tefolle fersen rûntsjemealle yn har eigen filosofysk universumke, mei krêften dy’t it midpunt sykje, net ûntfleane. Dan wreekt him dalik ‘it koart om ’e hoeke’ by dichter Wind, dy’t leaver lyts makket as grut.

Want dát is wat gauris steurt oan dizze fersen: it minimale, it besunigjen op wurden. Poëzij is gjin proaza, mar it tal gedichten dêr’t men as lêzer yn omtysket, suver op ’e kante sintimeter, is te grut. It komt net fan ’e grûn, it tilt net op. Wind wol net út ’e bocht fleane, dat is helder. Hy is de dichter fan it behearskjen, it ynhâlden, de beheining. Dat mei. Mar hoefier kinne je dêryn gean? In fers kin ek ymplodearje. Sa bringe de opneamerige sintsjes (soms net mear as twa wurden) yn ‘Desimber’ (15) en ‘Húsfrede’ (49) de poëzij earder om hals as op ’e gleed.

As Wind him al in kear yn in brede folsin uteret, smyt it dalik in treflike strofe op:

 

    WER NET

    It moat dochs mooglik wêze, soe men sizze dat

    jins moarnsgroet oan âlde Knilles op ’e Púndyk

    ynienen de geast krijt, oanboazjend oer it fjild

    giselet, in waaksend lûd, daverjend oer it hear,

    úttinend yn trochkringende fertichting, de sinne

    swartfervjend mei alles oerhearskjend jûgjen –

    in lûd dat de see mei it skom op ’e bek

    âlje lit, oant de ierde sels as in bâltende

    bromtop troch it hieal rikket…

    Mar it is fan ’e moarn krektlyk as juster:

    hy krijt myn goeie, ik syn heu.

    It wol wer net trochsette. (23)

 

It wie Arjan Hut dy’t yn in fraachpetear mei de Ljouwerter Krante sei dat er net sa dichtsje kin as Tsjêbbe Hettinga, mar wol as Arjan Hut. Wurden like wier as befrijend. Hut hóecht net as Hettinga te dichtsjen, likemin as Tsead Bruinja hoecht te dichtsjen as Cornelis van der Wal, en Harmen Wind as Abe de Vries. Wind skriuwt de fersen fan Wind, út it Wind-brein wei, troch it Wind-each sjoen, mei de Wind-hân dy’t him eigen is.

Dat sein hawwend, soe men de dichter lykwols yn omtinken jaan wolle oft er syn dichtershânskrift net wat mear nei ‘proaza’ sette moat. Tajûn, de konstatearring dat it boek better is as de bondel, is net reëel. Oan ’e oare kant: it moat dochs mooglik wêze, soe men sizze, dat Harmen Wind syn poëzij de geast krijt, oanboazjend oer it fjild giselet, in waaksend lûd, daverjend oer it hear… (hawar, werlês de strofe). No hat men by syn gedichten te faak it idee fan de lêste rigel: It wol wer net trochsette.

 

Harmen Wind, Ierdewurk, Utjouwerij Fryslân, Ljouwert 2005; 56 siden, € 12,50.

 

Earder publiseard yn de Moanne, 8 (2005), 8 (oktober), s. 36-37.