Tsjechov sa’t Tsjechov it bedoeld hat?

MARIEKE VINCKERS –

Eltse regisseur jout mei syn fertolking fan in teaterstik in ynterpretaasje fan wat it stik neffens him fertelle moat. Ira Judkovskaja, artistyk lieder fan Tryater, bringt no ‘Omke Wanja’ op ’e planken. In stik fan de Russyske toanielskriuwer Anton Tsjechov. As Ira op de regisseursstoel sit, hat se de oarspronklike tekst op har skoat lizzen: ‘Het is mooi om het in mijn moedertaal te lezen en de Russische teksten erbij te hebben tijdens de repetities. Het staat dicht bij me.’ Miskien komt har ynterpretaasje fan ‘Vanja’ dêrtroch júst wol hiel ticht by wat de skriuwer der ea mei bedoelde.

In mienskiplike syktocht nei wat it libben betsjut en hoe’tst wat fan it libben meitsje kinst, dat is de tematyk fan it stik ‘Omke Wanja’, neffens regisseur Ira Judkovskaja. ‘Het is een heel puur stuk over de zoektocht in het leven, een zoektocht die we allemaal herkennen. Het gaat over vriendschappen en familiebanden en, onherroepelijk: over wat er misgaat in het leven, terwijl je het niet zo bedoeld had. Elke generatie zal zich herkennen in dit stuk.’

 

It is krekt as binne de personaazjes sa út it libben plukt en op it poadium delset. Dat is presys de krêft fan Tsjechov, fynt Ira: ‘Je hoeft geen Rus te zijn die leeft in de 19e of 20e eeuw om je te kunnen identificeren met de personages. Het is universele materie. We zijn allemaal met die vraagstukken bezig: hoe leef je zinvol, wat is de betekenis van het leven, wat betekent het om gelukkig te zijn en wat betekent geluk? Voor mij persoonlijk is “Vanja” het meest troostende stuk dat Tsjechov ooit schreef. Dat zit ’m in die familiebanden. Ze vinden hoe dan ook een weg om met elkaar door te gaan.’

 

Yntermezzo: de famylje fan Wanja wennet op it plattelân en hat in sljochtweihinne bestean. Se hawwe it goed. It ferhaal begjint wannear’t in famyljelid út ’e stêd weromkomt en in moaie jonge frou meinimt. Dat makket by eltsenien wat los. En Wanja? Dy is foar it earst yn syn libben fereale. Ira seach yn akteur Eelco Venema fuortendaliks ‘har Vanja’. Syn útstrieling past presys by dat personaazje, mar it is foaral de wize wêrop’t hy de tekst behannelet, dy’t Ira wurdearret. Hy jout it stik spanning, troch de wize wêrop’t er it personaazje delset. Yn al har spilers seach se lykwols de karakters werom dy’t se op it toaniel fertolkje moatte. ‘Je merkt ook dat zij zichzelf verbonden voelen met de personages, dat komt doordat je je snel herkent in het leven – en vooral in de levensvragen – van het karakter.’

 

Marit de Weerd bygelyks spilet de jonge omkesizzer fan Wanja. Ira: ‘Zij komt uit de eerste lichting van Jong Tryater en speelt nu mee in dit stuk. Ze maakt het beeld van de familie compleet.’ “Het stuk gaat over twintigers die zich in belangrijke projecten en grote liefdes storten, maar als dertigers en veertigers moeten bekennen dat ze moe zijn. Dan komen de frustraties over hoe de wereld in elkaar steekt, over de liefde, over hoe invloedrijke posities zijn verdeeld en vooral ook over de eigen teleurstelling daarover.” (Boarne: De ferdjipping, skreaun troch Inés Sauer, dramaturge Tryater.)

 

Ira socht dit stik út om’t hja dêryn de problematyk fan dizze tiid werkent.

Tsjechov (1860-1904) skreau ‘Omke Wanja’ yn 1897, twa jier letter waard it foar it earst foar it fuotljocht brocht. It waard opfierd yn tiden fan grutte sosjale feroarings yn Ruslân. Nei de ôfskaffing fan it liifeigendom (1861) fersloppe de macht en rykdom fan ’e adel. Dêrtroch moasten de slaven fan eartiids in eigen bestean opbouwe. Tsjechov seach de neikommelingen fan de âlde lânadel geastlik en sosjaal fertutearzjen yn achterôf lizzende en tinbefolke provinsjes. It is lykwols net dat byld dat kopiearre wurdt yn Ira’s fertaling fan it stik. ‘Maar we zitten ook niet in een Friese boerderij’, laket se.

 

It tema rekket de grutte feroarings fan hjoeddedei: ‘We zijn weer op zoek naar een nieuwe invulling van de samenleving. Ik ben me de afgelopen jaren wild geschrokken over het populisme in Nederland en over de gevolgen die dat heeft gehad voor de maatschappij. En dan heb ik het niet alleen over de kunstsector, maar over de algemene kijk op de wereld. Mensen hebben behoefte om het simpeler te zien en denken ineens niet meer na over wat de gevolgen zijn voor de toekomst. We zijn bezig met korte-termijndoelen. Het moet NU gebeuren, het moet NU kloppen. Maar als we nu massaal bossen kappen, wat houden we dan in de toekomst over? Om het dichterbij te brengen: als we NU Jong Tryater niet een kans geven, wat hebben we dan in de toekomst nog? Tsjechov was altijd met zulke vraagstukken bezig, dacht altijd na over het erfgoed. Hij stierf jong, maar had het gedachtegoed van een wijze oude man.’

 

Yn Ruslân wie Tsjechov ferplichte kost op skoalle en Ira wie al gau wei fan syn wurk. Op ien útsûndering nei, it stik ‘Trije Susters’. In ‘zeikstuk’ fûn hja it, se laket derby as se dat seit. Dat stik giet oer in wrâld dy’t op ’e drift rekke is en wêryn’t minsken net langer omgean kinne mei feroarings. ‘Toen ik dertig was, herlas ik het en begreep ik pas wat Tsjechov bedoeld had. Zijn stukken gaan over de wereld, over menselijkheid. Elke generatie heeft zijn eigen manier van denken, zijn eigen manier van doen. Tsjechov weet dat haarfijn te analyseren en op een haast pijnlijke manier bloot te leggen, dat getuigt van enorme mensenkennis. Dat zie je ook terug in Vanja. Persoonlijk herken ik mij in elk personage. Het mooie van dit stuk is dat het mensen dwingt om naar zichzelf en naar elkaar te kijken.’

 

It toanielwurk fan Tsjechov is yn omfang beheind te neamen (it bestiet út seis masterwurken), mar wurdt faak opfierd yn Nederlân. Benammen yn de fyftiger jierren waarden syn stikken in soad spile. Ira fertelt dat Tsjechov syn wurk yn tiden fan grutte feroarings populêr is en faak wer foar it fuotljocht brocht wurdt. De neioarlochske perioade frege dêrom sûnder mis om Tsjechov. De Russyske regisseur Peter Sjarov kaam yn dy tiid nei Nederlân en regissearre fan 1947 ôf oant ûngefear 1967 fierhinne alle Tsjechovstikken dy’t doe yn Nederlân spile waarden. Syn ynterpretaasje fan Tsjechov hat neffens Ira in neismaak efterlitten fan Russyske mankelikens. Folslein ûnterjochte, fynt sy.

 

‘Mijn eigen enscenering is niet vreemd van melancholie, voor mij is dat net zo’n onderdeel van  het leven als pijn, als hoop of als verlangen. Maar de zweem van lamlendigheid en uitzichtloosheid die nogal eens rond het werk van Tsjechov hangt, daar kan ik me niet in vinden. Tsjechov biedt juist ook troost. Ja, het is wrange realiteit. Het is puur. Het is de werkelijkheid. En ja: je gaat in je leven op je bek, je krijgt te maken met depressies, maar ook daar heb je van te houden. Het gaat erom dat je daarna weer opstaat. En dat laat Tsjechov zien: het is belangrijk om door te leven, het is belangrijk het totaal te accepteren.’

 

Ida Wasserman (1901-1977) spile yn de fyftiger jierren ûnder de rezjy fan Sjarov yn it stik ‘De Kersentuin’. Yn in artikel fan Loek Zonneveld dat yn 1991 yn De Groene Amsterdammer ferskynde, stiet in sitaat fan har: “Tsjechov was voor mij weemoed, weemoed en nog eens weemoed. Onvervulde verlangens, nooit gerealiseerde dromen, onbestemde smart over het eeuwig menselijk tekort. (…) En het begon tot mij door te dringen wat Tsjechov bedoelde toen hij zei dat hij blijspelen geschreven had en geen drama’s. Met ongenadige humor ontmaskert hij de oppervlakkigheid, de bekrompenheid van al deze nutteloze mensen. Maar dat het mensen zijn, ontgaat hem nooit. Hij heeft hen lief met al hun onvolkomenheden. Dat is wat ik van Sjarov geleerd heb.”

 

Tsjechov hat sympaty foar de gewoane man. Hy skreau tiidleas wurk, dat troch eltse regisseur wer oars ynterpretearre wurde kin. Ira Judkovskaja jout mei har fertolking fan ‘Vanja’ in diel fan harsels oan it publyk.

Se leit har iene hân op har boarst en stekt dêrnei beide hannen as in presintearblêd foar har út. Dit is mijn hart. Alstublieft.

 

 

 

Oersetting: Nynke van der Zee

 

 

Earder ferskynd yn de Moanne 11 (2012), 8 (oktober), s.26-29.