Sandy Island as it idee dat syn besteansrjocht krijt
ELSKE SCHOTANUS –
A physical actuality may be missing,
but an idea cannot be erased.
Catherine Roche, katalogus Tjibbe Hooghiemstra
Sandy Island, it is in eilân dat, yn 1876 ûntdutsen troch in walfiskfarder, fan ’e ein fan de njoggentjinde ieu ôf op tal fan kaarten opdûkte yn de Koraalsee, tusken Queensland en New Caledonia. Sandy Island, in eilân omtrint like grut as Manhattan, stie op alderhande militêre en nautyske kaarten, mei dêrby ynbegrepen de kaart fan Oceania yn Johnston’s Handy Royal Atlas. Sandy Island, yn it himelsblauwe wetter fan Google Maps ferskynt in reade oanwizer, mar in eilân lit him dêr net waarnimme. It is in namme, mear net, in imazjinêr plak, sa’t dy ûnder mear beskreaun wurde yn Umberto Eco syn neislachwurk oer net-besteande lannen en plakken. It spruts Tjibbe Hooghiemstra sa ta de ferbylding dat it him oansette ta it meitsjen fan in searje wurken. Fiksje dy’t werklikheid waard op in oar eilân – yn houtskoal en inket, yn pastel en potlead, yn ferve en kollaazjes – yn syn atelier op ’e râne fan in klif oan de Ierske kust.
‘Oars as yn de wittenskip, is der yn de keunst gjin ferskil tusken wierheid en fiksje, it is presys itselde. Toch kin fiksje de wittenskip foarúthelpe.’
‘Wy tinke dat alles wat op it ynternet te finen is ek bestiet,’ seit Hooghiemstra, ‘mar dat is net sa.’ Yn 2012 hat in Australysk ûndersyksskip mjittingen dien. It die bliken dat it wetter op it plak dêr’t Sandy Island lizze moatten hie, ien, op plakken sels twa myl djip is. In sjoernaliste, dy’t him belle, hie syn wurk sjoen en de konklúzje lutsen dat er in besteand eilân tekene hie. It soe lykwols net yn de Koraalsee lizze, mar by Kanada. Sy woe witte wannear’t hy dêr west hie.
Mar oft it werklik bestiet … Tjibbe Hooghiemstra wol it net witte. It is it idee fan in eilân en it idee allinne al hat syn besteansrjocht. ‘It is as rinst in brêge oer: dan wolst nei ûnderen sjen, nei it wetter, dêr falt net oan te ûntkommen. Oars as yn de wittenskip, is der yn de keunst gjin ferskil tusken wierheid en fiksje, it is presys itselde. Toch kin fiksje de wittenskip foarúthelpe. Fiksje bringt dy op sydwegen en fia dy sydwegen komst toch by de wierheid út.’
Universeel
Hooghiemstra wurket op âld, earder brûkt papier, siden dy’t er út âlde boeken hellet, soms beskreaun, soms ek net. It is net allinne kwalitatyf goed as ûndergrûn foar syn wurk, it hat ek wat eigens, in skiednis dêr’t er op reagearret. Nij papier soe him net foldwaan. ‘It grutste probleem,’ sa ferdútst er, ‘is eat út it neat wei skeppe.’ Fan syn Dútske galeryhâlder krige er in boekwurk der’t ea in notaris syn oantekeningen yn byhold. Op ien fan de siden is yn in foar it grutste part ûnlêsber hânskrift in berekkening makke. Dy wurket as ûnderdiel fan de struktuer fan de tekening dy’t er makket, is meibepalend foar de komposysje, sa’t ek de flekken en tearen dat binne en de kronkelline yn swarte inket, dêr’t hear notaris it papier mei yn twa helten ferdielde, de iene helte beskreaun, de oare ûnbeskreaun, de line dy’t yn de tekening mei de titel ‘Flowers’ in blomstâle wurdt. It koarnblommeblau, oanbrocht troch Tjibbe, krijt syn kontrapunt yn de sinjatuer. Meastentiids sinjearret Hooghiemstra mei ien as twa letters, dy’t altyd diel útmeitsje fan de komposysje, diskear mei it earste wurdlid fan syn achternamme. ‘Hoogh’ stiet der, yn potlead skreaun.
‘Kinst net wurkje mei in fan oaren liende ûnderfining. Dat smyt wurk op dat it krekt net is. Ik woe troch it iis. Datst de stilte erfaarst …’
‘Flowers’ is ûnderdiel fan de searje ‘Sandy Island’, meast wurk dat it eilân en de see en de nachtlike himel dêrboppe werjout. It binne tekeningen dy’t wat universeels yn har ha en dat blykt ek wol. De searje wie dit jier net allinne te sjen by in galery yn Wales, yn de neisimmer yn Oostende en fan ’t hjerst by Galerie Hoogenbosch op ’e Gordyk, de tekeningen hingje likegoed yn Tokio, New York, Washington en Miami.
Yn ien fan de boeken dy’t er op ’e kop tikke, fan in mefrou dy’t Madame Vaudry hjitte, blieken droechblommen bewarre te wêzen. Hooghiemstra, dy’t eins noait nei in eksposysje ta wurket, makke dêr in útsûndering op neidat er frege wie foar in tentoanstelling, ôfrûne simmer, yn de grutte tsjerke fan Lochem. Blommen, dêr woe er in kear wat mei dwaan, en dêrby gie it om blommen as symboal fan histoaryske barrens, lykas de Peaske-opstân op 24 april 1916 yn Ierlân, ferbylde troch de Easter Lily, of de Iris, dy’t symboal stiet foar de bestoarming fan de Bastille op 14 july 1789, it begjin fan de Frânske Revolúsje. It binne grutte wurken op papier. Hooghiemstra, yn syn atelier yn it Drintske Lieveren, hellet ien dêrfan foar it ljocht en ferwideret it bobbeltsjeplestik. It is de tulp, de blom dy’t syn pake, in ‘Domelaman’, op 1 maaie, de Dei fan ’e Arbeid, yn it knoopsgat droech.
Mar folle mear noch as blommen is der it wetter dat him allegeduerigen fassinearret. Hy moat fuort. De eigen ûnrêst syn gerak jaan. Sa hat er in skoft op it arkje fan Rink van der Velde op de Feanhoop west, wat yn 2008 resultearre yn in searje ympresjes fan it petgat ûnder ferskillende waarsomstannichheden. Noch faker is it de lytse romte fan de hutte oan it Ierske klif, mei allinne in sliepsouder. ‘Dan bin ik maniakaal oan it wurk. Kinst der net út, kinst it wurk net ûntflechtsje’, en, suver lústerjend der achteroan: ‘… dan moat ik gjin minsken om my hinne ha … komst yn in steat fan konsintraasje … ast it net erfaarst, dan witst net wat it is …’
Yn wêzen is er noch altyd de jonge dy’t it leafst nei de Seefeartskoalle Willem Barentz op Skylge wollen hie. As er yn 2010 beslút syn master te heljen oan de St. Lucas Akadeemje yn it Flaamske Gent, skriuwt er syn skripsje oer de seereis dy’t er yn it ramt fan syn stúdzje makket. ‘Kinst net wurkje mei in fan oaren liende ûnderfining. Dat smyt wurk op dat it krekt net is. Ik woe troch it iis. Datst de stilte erfaarst …’ Ien fan syn studinten – Tjibbe is as dosint ferbûn oan de Akademy Minerva yn Grins – skilderet ‘rare plakken’, plakken dêr’tst net wêze wolst, bygelyks in fytstunnel. ‘Foar soks moatst der oeren oanien wêze. Der folslein yn opgean …’ Hy giet fierder: ‘Der binne njoggentjinde-ieuske skilderijen fan skippen, razend knap skildere, mar de see sa’t dy werjûn is, dêroan kinst sjen dat de wurken yn it atelier makke binne. Rûkst it sâlt net, fielst de wyn net.’ Dat Hooghiemstra makke foto’s fan sawol it weagjende as it blak lizzende wetter, om sjen te litten wat nét yn de skilderijen sit.
Was I am
Yn Ierlân makket er allinne wurk op papier, de doeken wurde yn it atelier by him thús yn Lieveren makke. Op de grutte tafel ûnder it rút lizze sketsûntwerpen foar in muorretekening. Op ien dêrfan in hûn, op oaren de stjerrehimel yn tal fan farianten. Der binne laden fol mei tekeningen, kasten fol mei boeken. Op de flier stiet in tuba. Sels is er te let, seit er, om noch goed spyljen te learen. Pas op syn fyftichste naam er les, mar as er oan it wurk is, klinke de klanken fan Miles Davis yn de hege, ljochte romte.
Oan it lewant hingje twa skilderijen fan de see. ‘It linker wol dat ik dêr wer mei oan ’e gong gean. It ûnderste part skilderje ik wer fuort. Dat boatsje dêr yn it wetter, dat is te ferheljend.’ Hy makket in fergeliking mei show, don’t tell, it adagium sa’t dat yn de skriuwerij opgong makke. ‘Der is it realistyske en it abstrakte, mar in ferskil is der net werklik. Ek yn it realistyske bist mei it abstrakte dwaande. Ast sjen kinst watst tekenest, is it der net. In byld moat mear opleverje as wat it inkeld en allinne ís, om wearde te hawwen. Yn de poëzy is soks as mearlagigens akseptearre, mar by in byld is it lestiger.’ Hy tinkt nei en ferfolget: ‘Der wie in programma op de BBC oer Dylan Thomas. Dêr wie in rigel dy’t by my hingjen bleau: Was I am. Soks is fenomenaal, dat ien sa mei tiden wurkje kin, yn ien sin …’
Op syn stúdzjereis kaam er yn Fowey, in havenstedsje yn Cornwall, dêr’t syn skip porsleinierde lade. Hy siet dêr op in bankje doe’t er oansprutsen waard. Oft er toerist wie. ‘Nee, seeman’, hie er sein, want lang om let wie er wurden wat er as jonkje wurde wollen hie. Fan de kaptein learde er dat alle seeën oars binne en dat de Noardsee de moaiste fan allegear is. It binne de kleuren, it is de struktuer fan de weagen … Under de seereis, steand yn it gongboard, makke er foto’s. Trije dêrfan binne ôfprinte op tin, gaasachtich tekstyl. It is ien wurk, in blau gehiel, sa’t it dêr yn it atelier op de flier tsjin de muorre stiet, mei as titel de nammen fan trije ûntdekkingsreizgers as in hânfet foar de betsjutting. Dat binne, fan boppen nei ûnderen: Amundsen, Hooghiemstra, Shackleton.
‘Foar dysels kinst in fyzje ha oer watst dochst. Hast de wurden noadich om te witten wêr’tst mei oan ’e gong bist, om fierder te kommen ek.’
Oan board hie er in dichtbondel fan Pessoa mei, de dichter dy’t fol passy oer de see skreau sûnder sels ea it wetter op west te hawwen. ‘Dêryn seurt er dat er noait op in skip sitten hat. Dan tink ik, lekker puh, ik sit hjirre en do dêre. Mar it ferlangen is wichtiger as it dwaan. Ast it dochst, is it ferlangen fuort. Ik fielde my sa thús op it skip, tusken de bemanningsleden dy’t oeral wei kamen. De Filipinen, Yndonezië, de kaptein wie in Fin. As ik, yn plak fan nei de akadeemje, nei see gien wie, hie ik it sá net belibbe.’
Yn elke hutte, oan de lampen, hongen teepûdsjes, as talismannen om tsjinslach tefoaren te kommen, dochs rekke it skip dêr’t er op meifoer yn swier waar. Mar al hie ien fan de bemanningsleden yn it lochboek warskôge om de pûdsjes nea ofte nimmer fuort te heljen, doe’t de stoarm belune wie, reage de kaptein se fan de lampen en smiet se fuort. ‘Dy pûdsjes helpe ek al net’, hie er prottele. Dyselde deis lykwols bruts der brân út en der is neat slimmer as brân oan board fan in skip …
Hooghiemstra hie bot opsjoen tsjin it skriuwen fan syn Gintske masterskripsje, dochs, wurkjend fan seis oere moarns oant tolve oere nachts, wie er yn oardel wike klear. It waarberjocht foarme de haadstikyndieling. ‘Foar dysels kinst in fyzje ha oer watst dochst,’ seit er, ‘mar it is fan belang om dy dúdlik meitsje te kinnen. Hast de wurden noadich om te witten wêr’tst mei oan ’e gong bist, om fierder te kommen ek.’
Dan komt it petear op in skilderij, dat er ôfrûne simmer makke en dat oan it lewant hinget. Der stiet in skip op, yn de weagen ljochtet wat rôs op. ‘Fielst it mei dyn lichem, hjir moat noch wat. It rôs op dat plak hat te meitsjen mei it blau fan de omjouwing. It wurket net oars as yn de muzyk. Ek yn in komposysje moat der soms noch wat by om it wurk besteansrjocht te jaan.’ Yn dy sin hat er as keunstner it measte noch leard fan skriuwers. Dêrby giet it derom manieren te finen om fierder te kinnen as it ris net wol. Sa binne der auteurs dy’t, as gong it om in famylje-album, earst alle personaazjes útwurkje. En oaren dy’t in voicerecorder brûke, om’t de hân dy’t skriuwt de holle net byhâlde kin. It bringt him net allinne sels op ideeën, hy bringt dy ek oer op syn akadeemjestudinten.
Yn 2018, it jier dat Ljouwert kulturele haadstêd fan Europa is, krijt Tjibbe Hooghiemstra in útstalling yn it Museum Belvédère, mei ‘tiid’ as tema. It sil gjin oersjochtentoanstelling wurde, hy sil nij wurk meitsje. In jier lang wol er yn Antwerpen wurkje om it ta te rieden. Om te skriuwen ek, want nei de positive ûnderfining mei it wurkjen oan syn masterskripsje sil er de wurden – al dûke dy hieltyd mear yn syn byldzjend wurk op – net langer út ’e wei gean.