Oer rûchte en rauwens en it sjongen fan de wurden

AN DE WREDE –

Ira Judkovskaja yn petear mei Nynke Laverman oer Macbeth.

Wat maakt voor jou dit stuk zo mooi?
Nynke Laverman: De goede en de kweade kant fan de minske lizze ticht bymekoar. Dat is it sintrale tema fan Macbeth. Swart en wyt, dei en nacht. Shakespeare hat dy tematyk oeral yn ferweve en lit dy tsjinstellingen hieltyd weromkomme. Yn alle personaazjes, mar ek yn sitewaasjes en beskriuwingen. De ferneamdste sin fan it stik is Fair is foul and foul is fair. Al it goede is goar en it goare is geef. It stik ferrint ek neffens dy folchoarder. Macbeth is oan it begjin in man dy’t ‘it goede’ docht. Stadichoan feroaret dat, hy wurdt ‘goar’. Mar úteinlik komt de beskaving wer werom. Foarm en ynhâld is ien. Sa sit it stik ynmekoar. Dat is de rykdom fan it stik.

Wat is je favoriete zin?
Nynke Laverman: Sinnen moatte fijn yn it gehoar lizze. De klank moat goed wêze. Ik hâld fan alliteraasjes. De earste sin, dy’t eins daliks al foarbykaam, is fan Lady Macbeth, as se besletten hat om har tsjustere kant nei boppen te heljen. Kom, tsjokke nacht en sûgje dy fol mei de smoarchste smook út de hel. As ik dy sin weromlês, dan tink ik: wat is dat dochs moai yn it Frysk. Dy lange klanken, mei al dy s’en. It begjint te sjongen. Dat fûn ik it moaiste fan dizze klus. Hast oan de iene kant Shakespeare – dat fansels prachtich materiaal is – en oan de oare kant it wurkjen mei it Frysk. Dy taal, mei syn lange klanken, dy streamt. As ik de tekst neist it Nederlânsk hâld, dan tink ik: goh, wat sneu dat sy it dêrmei dwaan moatte.

Heb je er wel eens aan gedacht om iets met de sonnetten van Shakespeare te doen?
Nynke Laverman: Miskien as ik âlder bin. Ik soe my der sels ek wolris oan weagje wolle. Sonnetten wurde leau ik sjoen as de heechste foarm fan gedichten. Mar ik fûn Macbeth al prachtmateriaal. Geweldich om mei te wurkjen. Moai wat foarm oanbelanget, mar ek wat ynhâld en betsjutting oanbelanget. It fielt as bin ik mei de noas yn de bûter fallen, mei dit stik as de earste fertaalopdracht dy’t ik doch.

Wêrom krekt Macbeth?
Ira Judkovskaja: Macbeth is uiteindelijk een heel spannend verhaal. De uitdaging zit voor mij in het oplossen van een paar grote regievraagstukken: hoe laat ik een aantal scènes zien? Macbeth gaat niet letterlijk over het hier en nu, het is een metafoor. Een sprookje, gesitueerd in het middeleeuwse Schotland. Het is het verhaal van een koning die een tiran wordt. Maar omdat het handelen – het volgen van de menselijke driften – zo centraal staat, heeft het stuk een diepere, psychologische laag. Macbeth gaat over het nare onderbuikgevoel dat de politiek in een maatschappij je kan geven. En juist daarin zou je een parallel kunnen trekken naar de situatie in Nederland. We zitten op dit moment in een spiraal van verharding, agressie en het verliezen van de controle. Dat zie je in Macbeth gebeuren. Het stuk laat zien dat dergelijke tendensen aanzwellen en wegebben. Het goede en het kwade verschijnt en verdwijnt, in golfbewegingen.

Voor de ensemblespelers zal het fijn zijn om weer eens met een stuk van Shakespeare door de provincie te reizen. De laatste keer was Hamlet. Dat is alweer bijna 15 jaar geleden. Kening Lear is nog niet zo lang geleden gespeeld, maar dat was geen reisvoorstelling. Overigens zijn Romeo en Julia, Richard III en Midsimmernachtsdream ook al eens bij Tryater te zien geweest.

Wêr leit yn dyn ynterpretaasje de klam? Op de frijheid fan kiezen dy’t in persoan hat of op de rol fan it lot?
Ira Judkovskaja: Beide kanten zitten in Macbeth. Het zijn die mooie contrasten waar jij het eerder over had. Ik vind ze allebei belangrijk. Iets wordt aangezwengeld, een ander reageert erop. Het is vaak lastig te bepalen bij wie of waar precies de verantwoordelijkheid ligt. Het gaat om mensen en hun keuze om op een bepaalde manier te handelen. Die handelingen worden echter vaak ingegeven door het grotere geheel waar ze zich in bevinden. Je ziet dat principe heel helder in extreme situaties. De heer Van Ross, bijvoorbeeld, zegt in het stuk op zeker moment: ‘Ik stie derby en ik seach dernei’. De zin wordt uitgesproken in een situatie waarin er een dictatuur ontstaat. Ross doet niets om deze kwalijke ontwikkeling tegen te houden. Hij staat, zou je kunnen zeggen, voor de grote grijze massa. Hij had kunnen handelen, maar de druk van z’n omgeving is zo groot dat hij verkiest niets te doen. Hij zou het misschien wel willen, maar hij kan het niet. Veel mensen zijn onwetend, weten niet goed hoe ze in extreme situaties moeten reageren. Ik denk dat je er in je vertaling heel goed in bent geslaagd om het juiste gevoel van deze scène over te brengen.

It lot, it ûngrypbere, miskien god, spile yn de tiid fan Shakespeare nei alle gedachten in grutte rol. Yn hoefier litsto dat meispylje?
Ira Judkovskaja: Ik vind het belangrijk om het ongrijpbare mee te laten spelen. Ik gebruik het als instrument. In het stuk staan de heksen voor het ongrijpbare. Ik gebruik de muziek, het geluid, het licht, maar ook de donkere tent waar we in spelen, als ongrijpbaar element voor het sturen van het verhaal en de emoties.

Met theater creëer je een eigen wereld. Ik begin mijn gesprek met Shakespeare. Vervolgens voer ik dat gesprek met jou, via jouw vertaling. En dan komen er allemaal andere mensen bij. Omdat het een kunstmatige wereld is kan ik ’m ontleden. Soms zet ik muziek in om het verhaal te versterken. Dan gebruik ik bijvoorbeeld licht om het ongrijpbare te duiden. Op andere momenten doe ik dat juist andersom. Daarmee kan ik accenten leggen en dus de emotie sturen. Ik zal een voorbeeld geven. Wat is erger: dat Macduff hóórt dat zijn vrouw en kinderen zijn vermoord of het momént dat ze worden vermoord. Het zijn regiekeuzes: waar laat ik het publiek emoties voelen. Het ligt voor de hand om de emoties te laten oplopen bij de moord op vrouw en kinderen. Maar in dit geval is het beter om het accent te leggen op het moment dat Macduff het drama te horen krijgt. Voor het verhaal is deze laatste keuze van belang, want het geeft Macduff motieven om Macbeth te vermoorden. Met ongrijpbare elementen ‘stuur’ ik als het ware het menselijk handelen.

Wat betekent voor jou het ongrijpbare?
Nynke Laverman: Kreativiteit fyn ik ûngrypber. It hâldt my de lêste tiid dwaande. As je skeppe wolle, dan moat dat út je binnenste komme en dat is ûngrypber. It hat alles te krijen mei je deistige wêzen. In mins sit foar in grut part fêst yn de beskaving: je kommunisearje mei minsken, je wage de dingen ôf, der moat fan alles regele wurde. Hiel praktysk. Foar in part is dat fansels needsaaklik foar je funksjonearjen yn it libben en ek net slim, mar ik moat der net te lang yn sitte, want it is hiel opperflakkich; it heart allegear by it boppeste laachje. Mei syn allen de boel draaiende hâlde. In soad minsken brekke dêr noait trochhinne om by wat wêzenlikers út te kommen.

As ik my in pear wiken opslút, yn in húske of sa, en skoften rin, dan giet der wat iepen. Ik berik in soarte fan djipte, dêr’t ik hiel gelokkich fan wurd. Der barre dan ek dingen dêr’t ik gjin fet op ha. Dan tink ik: wat skriuw ik no wer op? Wêrom tink ik hjir oan? Oantinkens dy’t nei boppen driuwe. Alles fielt dan riker, yntinser. It is sa wichtich om sa no en dan út dat boppeste laachje te knallen en te besykjen dat ûngrypbere te pakken. Kontakt te meitsjen mei, wat is it, de siele? Om jesels kennen te learen. Balâns te krijen.

Had jij beelden bij het verhaal, toen je bezig was met de vertaling?

Nynke Laverman: De mist. In wrâld fan swart en bloed. It wurd ‘bloed’ komt der sa faak yn foar. Rûkst it slachfjild hast. De ferdommenis. Ik krige ek it byld fan de kastieletiid. Ik soe it stik net sa gau nei it no helje. It heart sa by dy tiid. De rûchte en rauwens fan dat libben, yn skril kontrast mei de muzikaliteit fan de wurden.

Kun je het aan als de anderen het straks overnemen, denk je?
Nynke Laverman: Ik bin ek hiel benijd hoe’t it aanst spile wurdt! Ik wit wol hoe’t it klinkt, want wylst ik oerset, sis ik alles lûdop. Ik sit te orearjen achter myn kompjûter, haha. Mar as de spilers de wurden aanst útsprekke, sil it oars wêze. Ik ha sa genoaten fan it Frysk. Wat is dat ryk, dat je dêr mei wurkje meie. It jout safolle. Ik sjoch der nei út.

Ira Judkovskaja, regisseur
Nynke Laverman, oersetter

Comments are closed.

DE MOANNE

'de Moanne' wol in breed en kreatyf poadium biede foar aktuele en skôgjende bydragen oer kultuer en de keunsten. 'de Moanne' lit sjen wat der yn en om Fryslân spilet, yn taal, byld en nije media. 'de Moanne' ferskynt op it web, op papier en organisearret 'live'-moetingen.