Noordelijke romantiek ook in Friesland actueel

DIRK VAN GINKEL – 

Met ‘De romantiek in het Noorden’ heeft het Groninger Museum een indrukwekkende expositie over de negentiende eeuw in huis gehaald. Het toont bijna honderd werken van schilders uit Engeland, Duitsland, Scandinavië en Nederland. Onder hen grootheden als John Constable, J.M.W. Turner en Caspar David Friedrich. Maar er zijn ook veel minder bekende schilders met prachtig werk, zoals Johan Christiaan Dahl en Knud Baade. Gaandeweg realiseer je je dat er veel verwantschap is tussen deze kunstenaars en een aantal hedendaagse Friese schilders.

Caspar David Friedrich: ‘De schilder moet niet alleen schilderen wat hij voor zich ziet, maar ook wat hij in zich ziet.’

Ongenaakbaar
In de noordelijke romantiek is het landschappelijke element dominant aanwezig en wel op een heel specifieke manier. De wereld laat zich er van zijn meest ongenaakbare kant zien. Het is er kouder dan koud, bergmassieven zijn hoger dan hoog, zeeën woester dan woest. De mens past tegenover al dit geweld weinig anders dan ontzag, op het religieuze af. In de noordelijke romantiek is hij een voetnoot. Vrijwel al het buitenlandse werk in het Groninger Museum getuigt van één inzicht: de mens kan de natuur niet naar zijn hand zetten. Het uit Nederland afkomstige werk neemt een iets andere positie in.

Caspar David Friedrich heeft gezegd: ‘De schilder moet niet alleen schilderen wat hij voor zich ziet, maar ook wat hij in zich ziet’. De geschilderde natuur als uitdrukking van de innerlijke gemoedstoestand. Het is een boeiende exercitie om met die gedachte de tentoonstelling te bekijken.

De emoties in Engeland, Scandinavië en Duitsland lopen veel hoger op dan in Nederland, iets anders kun je moeilijk concluderen. Je ervaart in dat werk tegen de achtergrond van die ongenaakbare natuur veel eenzaamheid, angst en besef van onmacht in het schildershart. Maar ook aanbidding. Aan een van muren van het museum hangt een citaat van Turner: ‘De zon is God’.

Stevig briesje
In het werk van de Nederlandse romantici Koekoek, Nuijen, Kruseman en Schelfhout heerst een aanmerkelijk gematigder klimaat. Aan de horizon ontwikkelen zich weliswaar donderwolken, maar de koeien staan toch nog net op tijd op stal. Jaspanden flapperen in de wind, maar meer dan een stevig briesje zal het niet worden. En wat kou in de lucht is hier vooral een reden om de schaatsen onder te binden. Een omgewaaide vuilnisbak, een nat pak, dat is het wel zo’n beetje wat de natuur je in Nederland aan kan doen.

Zonder iets aan de kwaliteit van deze schilderijen af te willen doen – ze zijn gewoon fenomenaal goed – is het noordelijk-romantisch levensgevoel in Nederland toch vooral een kwestie van het voor de zekerheid even bij je steken van je regenpak.

’t Is een beetje gechargeerd – ook in de andere landen werden schilderijen gemaakt met een ‘zondagmiddag-gevoel’ en onze eigen Nuijen heeft een waarlijk smartelijke schipbreuk geschilderd – maar de verschillen zijn onmiskenbaar. De extreme natuurbeleving is vooral een buitenlandse aangelegenheid.

Voortlevende romantiek
Maar er zijn in Nederland niet alleen maar Koekoek-schilders. Onze eigen tijd kent schilders die duidelijk verwant zijn aan de noordelijke romantici. Hun op de natuur geïnspireerde werk kent dezelfde scherpe randen als die van Friedrich en consorten. De mentaliteit van de buitenlandse noordelijke romantiek is een vitale kracht in het werk van een aantal hedendaagse Friese schilders.

Het gaat hier om meer dan echo’s uit de negentiende eeuw, de schilders hebben ieder voor zich de beeldtaal van dit levensgevoel verder ontwikkeld. Kijk maar naar de onstuimige zeeën en onherbergzame landschappen van Barteld en Suzanne Glerum, de ijswoestijnen van Meint van der Velde, de nietige mens in de verlaten kustlandschappen van Krin Rinsema, de ruwe werelden van Françoise Stoop, om maar wat voorbeelden te noemen.

Het zou helemaal niet vreemd geweest zijn als het Groninger Museum een extra zaal had ingeruimd voor het werk van deze kunstenaars in wier werk het noordelijk romantisch levensgevoel zo sterk aanwezig is. Toch mooi dat je dit werk met enige regelmaat in galeries en kleinere musea aantreft. En bijzonder ook dat je in het Groninger Museum nu in het echt kunt zien waar dit moderne werk zijn oorsprong vindt.