Nasjonalisme en taalsuvering
FRIDUWIH RIEMERSMA –
It oanfolle argyf fan Henk Wolf oer de foarnommen staveringswiziging befettet 113 artikels en is al lang net mear up to date want der binne nei heal oktober al wer in stikmannich nije stikken oer de stavering en standert bykommen. Mar yn it hiele argyf, noch yn de neikommen post dy’t my berikte, komt it kaaiwurd ‘nasjonalisme’ nei foaren. Dat is apart want de bân fan taal en nasjonalisme is histoarysk. Taal hat altyd de kearn foarme fan it nasjonalistyske stribben. Dizze histoaryske dei, want it is 25 jier lyn dat West- en East-Dútslân wer byinoar kamen, noeget út om dêr wat oer te sizzen. Fansels sjogge wy de fal fan muorre & gerdyn as fiktoarje fan de frijheid; dat is it ek. Mar tagelyk wie it in oerwinning fan it nei-oarlochse Dútske nasjonalisme dat East- en West-Dútslân foarstelde as in ‘Sprachnation’, op gelikense wize as dat it nasjonaalsosjalisme it folk seach as in ienheid ferbûn troch taal.
Doe’t de loyaliteit fan minsken yn West-Jeropa noch by lokale, feodale of tsjerklike machthawwers lei wie Latyn de ferbinende taal. Wa’t gjin Latyn behearske hearde der likegoed by of just net by; it Latyn hie miskien wol in ûnderskiedende funksje tusken maatskiplike klassen mar net dêr’t it loyaliteit oangie. Mei it ferpleatsen fan de loyaliteit nei de naasje begûnen lokale talen in rol te spyljen — de haadrol. Alle nasjonalistyske politiken fan ein njoggentjinde ieu ôf hawwe taal as sintraal yn har nasjonalistysk stribjen beskôge. Nettsjinsteande alle fleurige demokratyske ideeën koe ek de Frânske Republyk net oars as har tige fijannich ferhâlde ta de ferskate aksinten en dialekten yn de Frânske regio’s en de wiere Frânske taal waard mei hurde hân oplein oan tal fan subnasjonaliteiten. Frankryk hie foar de Revolúsje fan 1789 beslist gjin taalienheid. Yn 1794 skreau de abt Henri Gregoire yn syn rapport foar de Convention Nationale: “Mei tritich ferskillende dialekten binne wy wer, wat taal oanbelanget, by de toer fan Babel, wylst, wat de frijheid oanbelanget, wy de avant-garde fan de naasjes foarmje.” Taal waard sjoen as it krêftichste ynstrumint fan nasjonalistyske ienheidsfoarming.
Yn it wurk fan de sechstjinde-ieuske Frânske skriuwer Rabelais, dy’t tige foar linguistyske diversiteit wie, is it ‘natuerlik’ praten yntrinsyk ferbûn oan regionale identiteit, mar de measte fan dy Frânske dialekten bestean dus net mear. Yn Fryslân is oer it ôfskaffen fan taalfarianten opmurken dat as minsken los skuord wurde fan har eigen memme-idioom se har minder ferbûn fiele sille oan de offisjele Fryske taal en dat der gefolgen wêze sille foar har kulturele identiteit. De krityske pedagogy hat fêststeld dat bern dy’t net yn har eigen taal of taalfariant opgroeie meie, om’t dat op skoalle ûntmoedige wurdt, minder goed yntegrearje yn de maatskippij. Dêrneist is it ôfskaffen fan in part fan de taalfarianten op himsels al in died fan grut disrespekt foar taal, ommers it giet om wurden dy’t har krêft oertsjûgjend bewiisd hawwe troch soms hûnderten jierren stân te hâlden tsjin ûnûntkombere beynfloeding troch oare talen. Mar ek soe ôfskaffen fan taalfarianten it wittenskiplik brûken fan de taal ûnmooglik meitsje om’t de lytse betsjuttingsnuânses tusken ‘synonimen’ en farianten de eksaktheid fan wittenskiplike taal ûnderstypje.
Mar dat is in sydpaad. As wy fierder oer de grinzen sjogge as Frankryk en googleje mei de syktermen ‘language’, ‘reform’ en ‘nationalism’ dan streame de foarbylden fan taalsuverings ús temjitte. De taalherfoarming dy’t Mao Tse-toeng yn de jierren fyftich yn Sina ynfierde wie fan in enoarme kulturele en politike betsjutting. It doel wie om yn koarte tiid it noardlike haaddialekt te standerdisearjen as de nasjonale Sineeske taal en om tradisjonele Sineeskse karakters te ferfangen troch in fonetysk skrift. Yndie wie it analfabetisme in grut probleem. Mar it noardlike dialekt wie net tafallich de taal fan Peking en mei de tradisjonele karakters wie it hiel lestich om de nije opfieding, kultuer en kennis oer hiel Sina te fersprieden en de omkear nei nije ideeën te meitsjen.
Doe’t de Japanske besetting oer wie en de Koreaanske basisskoallen yn 1945 wer iepen giene waard it Hangûl, it âldste fonetyske en alfabetyske systeem yn it fiere easten, de skreaune taal. Dy ynfiering soe neffens de offisjele, dus nasjonalistyske Koreaanske skiedskriuwing, net ienfâldich west ha om’t de Japanners de Koreanen ferbean hiene har Hangûl te brûken. Dêrneist soene Koreaanske gelearden it Hangûl fan har ivoaren toer út beoardiele hawwe as in ordinêre ferfanging foar Sineeske karakters en feitlik inkeld geskikt om troch froulju brûkt te wurden. Troch beide faktoaren soe it Hangûl syn fêste spelling, grammatika en dúdlike betsjutting ferlern hawwe. Mar it gefal is dat Japan net fan ein njoggentjinde ieu ôf mar krekt yn 1938 it Hangûl ferbea. En resint ûndersyk nei de wer-standerisearring fan it Hangûl lit sjen dat it Hangûl yn it begjin fan de tweintichste ieu de posysje fan nasjonaal skriuwsysteem wûn, hoewol’t der altyd fûleindich debat wie mei oare skoallen. Ek blykt it idee fan in Koreaanske ynhiemske taal of oan in lange skiednis en superioriteit fan de Koreaanske taal optocht; it hiele debat oan it ein fan de njoggentjinde en it begjin fan de tweintichste ieu wie ferbûn mei it leauwen yn taal as it iennichste dat de naasje oerlibje litte koe.
De Turkske taalsuvering is hiel bekend by linguisten, mar foar de leek in minder ferneamd ûnderdiel fan de Kemalistyske revolúsje. Nei it útroppen fan de Turkske Republyk yn 1923 kamen ûnder it liederskip fan Mustafa Kemal Atatürk fiergeande herfoarmings ta stân. It doel wie de taal te suverjen fan Arabyske en Perzyske grammatikale karakteristiken en fan de grutte mannichte Arabyske en Perzyske lienwurden. De oanset ta de taalherfoarming en -suvering lei al yn twadde helte fan de njoggentjinde ieu en makke diel út fan it ûntdekken fan de Turken fan har eigen nasjonaliteit, dêr’t it wreidzjende westerske nasjonalisme en it útinoar fallen fan it Ottomaanske Ryk de ympuls foar foarmen. De taalherfoarming wie bysûnder suksesfol. It ûnwjerlisber bewiis dêrfoar is dat Kemals 36 oere duorjende taspraak oan it ein fan de Ottomaanske Ryk en it begjin fan it Turkske Republyk, dy’t er yn seis dagen hold yn 1927, minder en minder begryplik waard foar jongerein, oant it yn it begjin fan de jierren sechstich oerset wurde moast nei hjoeddeisk Turksk om’t gjin minske it mear snapte.
Alle muoite is wierskynlik fergees. De skiednis lit sjen dat taal net in essinsjeel part fan nasjonale identiteit is. Switserlân hat trije talen en in soad Switsers binne twatalich. De Ieren hawwe har oarspronklike Gaelic taal lang lyn ferlern. Mar de Switsers binne net yn de war oer har nasjonale identiteit en de Ieren binne har gefoel fan nasjonaliteit net kwytrekke. En dat wit de Fryske Akademy allegearre wol; de Turken wisten it grif ek wol. Mar betsjut dat net dat it tiid wurdt foar in serieuze diskoersanalyze? Want al komt it wurd nasjonalisme net foar yn it argyf fan Wolf, it diskoers fan de Fryske Akademy soe hiel wol parallel oan dat fan Kemal rinne kinne, as in diskoers fan suverens en syngronisaasje. Dan kinne wy oer tritich, fjirtich jier de Fryske Akademy net mear ferstean. Ik doch myn bêst om dat noch mei te meitsjen.
Ik bin it mei Friduwih Riemersma iens dat it tiid wurdt foar in serieuze diskoersanalyze. Lykwols soe ik dy analyze dan net beheine ta de Fryske Akademy. Soks kin gauris ûntaardzje yn in maklik skoppen tsjin in abstrakt ynstitút, en dat sil grif net it motyf wêze fan Friduwih. Om serieus en oannimlik wêze te kinnen soe sa’n analyze ek it diskoers en strategy fan de groep kritikasters omfiemje moatte. En besykje dêrboppe de hiele problematyk te histoarisearjen yn harren kontekst fan tiid en plak. De fraach om it Frysk te standerdisearjen is ommers net trije jier lyn betocht troch de Fryske Akademy, mar spoeket al desennialang om yn it ‘fjild’ dat ek al krekt safolle desennia oer dizze kwestje ferdield is. “As wy it Frysk fierder út ‘e dialektsfear helje wolle, en it as kultuertaal in plak jaen wolle yn it ûnderwiis en yn it skriftlik taelgebrûk, dan falt oan in biskate standerdisearring net to ûntkommen”, sa skreau de eartiidske grutte Afûk-roergonger Rindert Straatsma healweis de jierren sântich. En hy foege dêroan ta: “In stavering, dy’t mear ôf giet op de útspraek, jowt oan ’e oare kant de skriuwers greatere mooglikheden, dialektyske farianten op skrift wer to jean. Fan it dongeradielster Frysk fan Trinus Riemersma soe gjinien in soad murken hawwe, as er him oan de offisiële stavering hâlden hie.”
Richard de Boer – foarljochter fan de Fryske Akademy (ekskús foar dy taljochting, mar ik moast eefkes tinke oan ‘diskoers en strategy’) – wol ‘de hiele problematyk’ oangeande standerdisearring ‘histoarisearje yn harren kontekst fan tiid en plak’. Moai, dêr bin ik flak foar. Ik nim dêrby oan dat RdB dan ek fynt dat de plannen fan de Fryske Akademy no yn alle gefal net trochgean moatte. Undersyk neitiid hat ommers gjin doel (oars as om it ûndersyk sels). RdB sil by it trochnimmen fan de besteande literatuer dan gewaar wurde dat der fan âlds en oant hjoeddedei ta in grutte dialekttolerânsje ûnder Frysktaligen bestiet, ek foar it skreaune Frysk. Dêr wol de Fryske Akademy no yn ien klap in ein oan meitsje, sûnder ûndersyk ûnder de belanghawwenden (lit stean fan legitimearring). Net moai.
P.S: it foarbyld fan Trinus Riemersma doocht net. It Noard-Klaaifrysk hat nea ta de standerdisearre skriuwtaal heard.
Pieter Breuker
Oer it wol of net fierder standerdisearjen fan it Frysk is neffens my in soad ferstannichs te bepraten en ik soe dat ek in nijsgjirrige diskusje fine. Allinne tink ik dat dy diskusje no fierd wurdt sûnder diskusje foarôf, mar dat der in standerdisearringsstap set is by de ûntwikkeling fan wat yn de media ‘in Frysk grien boekje’ neamd is. It Nederlânske ‘groene boekje’ is in boekje dat de offisjele staveringsregels yllustrearret, sadat minsken maklik de skriuwwize fan in wurd neisjen kinne. It hat lykwols – en dêr moat ik de fjouwer FA-minsken dy’t oan it provinsjaal oerlis meidien ha tsjinsprekke – gjin standerdisearjende funksje, eksplisyt net.
Dat dat ‘griene boekje’ dy funksje ynienen wol blykte te krijen, dat is my en in soad oaren kâld op ‘e lea fallen. It is in bytsje as freget de oerheid oan in oannimmer om in dyk oan te lizzen en komt dy oannimmer dan mei plannen om alle hûzen mei skoarstiennen dy’t yn ‘e buert fan de rûte stean plat te smiten, omdat it ferskaat te grut is. Dat wie de opdracht net. Wy as profesjonele taalbrûkes gongen derfan út dat der in staveringsgidske komme soe, handich! Mar ynienen wurdt dêr fan alles by sleept dêr’t wy gjin ferlet fan ha. Fierder ha wy it idee dat der sûnder diskusje in proses op gong kaam is dêr’t wy gjin ynfloed op hân ha en dat ek net mear stilset wurde kin.
As yllustraasje: yn it advys fan de Fryske Akademy oan de provinsje fan 18 jannewaris 2013 stiet:
“[…] sille alle offisjele stikken en brieven ienheid fan taal sjen litte. […] Bûten it offisjele ferkear en it ûnderwiis hat elk it frij om fan ‘e standert ôf te wiken. […] Der sil dus in kar makke wurde moatte út de farianten dy’t yn ‘e ûnderskate Fryske dialekten foarkomme, is it ‘rûmte’ of ‘romte’? Foar guon lju dy’t it dialektferskaat heech ha sil de iepen doar dêr faaks tichtgean.”
Wat it ferplichte karakter fan de standertlist yn offisjele ferkear en ûnderwiis oangiet, hat de provinsje de FA ûnderwilens ‘weromfluite’, mar dat der doch in standertlist komt, bliuwt yn striid mei de oarspronklike opdracht dy’t de provinsje oan de FA jûn hat. Dêr stiet yn, ek noch mei it moaie ‘rûmte’ deryn:
“Boppedat ferwachtsje wy dat der mei de nije staveringshifker/Grien Boekje foar it Frysk foar elkenien dúdlikens komt oer de offisjele (foarkar)stavering, dy’t breed droegen wurdt, mar wol rûmte lit foar regionale ferskillen, en dy’t dêrmei de basis foarmet om yn alle Fryske teksten deselde (foarkar)stavering brûke te kinnen. Dizze stavering is basearre op de troch PS en DS yn respektivelik 1980 en 1982 fêststelde stavering.”
Wat ik graach sjen soe, is dat der gewoan in grien boekje en in softwarepakket komme op basis fan de ynboargere wurdbylden, sa’t dy yn de wurdboeken steane, en dat alle wurden dy’t no gewoan binne yn skriftlik Frysk (dus wol ‘romte’ en ‘rûmte’, mar net perfoarst ‘hy dyng’ of ‘hy stûn’) dêr in lykweardich plak yn krije. Dan haw ik net it idee dat mei it foarútsjoch fan in handich boekje der ynienen nije noarmen foar de skriuwtaal troch drukt binne dêr’t in flink oanpart fan de profesjonele Fryskskriuwers helendal net op siet te wachtsjen en dêr’t didaktysk sjoen behoarlik wat neidielen oan sitte.
Noch in lytse oanfolling op Friduwih har stik. Yn it krante-artikel ‘Ook Zwitsers keerden zich tegen spellingeisen’ komt it nasjonalistyske aspekt fan standerdisearring oan ‘e oarder. Ik haw it skreaun op basis fan in peat ynterviews mei Retoromaanske ’taalbouwers’ yn Switserlân. It sit yn it argyf dêr’t Friduwih nei linkt, op side 140. De net helendal korrekte kop is betocht troch de kopmakker fan it Frysk Deiblêd.
Tanke wol foar alle reaksjes.
It argyf fan Henk Wolf is in dokumint dat uterst geskikt is foar kritysk linguistysk ûndersyk, tank dêrfoar. Mar ik tink dat in diskoersanalyze fan de teksten fan de tsjinstanners fan de staveringswiziging net folle opsmyt om’t in diskoersanalyze ûndersiket op hokker wize macht yn taal (as sosjale hanneling) ta utering komt. Oan de kant fan de tsjinstanners is amper macht, inkeld feitlik de macht om te beslissen om noch wol of net langer mei te dwaan oan it ‘petear’ oer de staveringswiziging. Ik begryp ek net goed hoe’t in krityske diskoersanalyze, dy’t fundearre is op brede teory en rjochte is op kennis oer ideology yn taalgebrûk, liede kin ta skoppen tsjin de FA. Dat is in opmerklike útspraak, dy’t mooglik deselde ideology reprodusearret as it diskoers fan de FA of yn alle gefallen in ideologyske opfetting dêr’t it der net mei iens wêze gelyk stiet oan antisosjaal gedrach (it skoppen).
Kloppet, ik hie de retoromaanske staveringskwestje mist. Ferset helpt blykt mar wer! Yn de histoarje fan âlder-protest sjocht men dat âlders en masse ree binne om de skoalle te besetten of har bern thús te hâlden as der op skoalle nije (oerheids)regels komme foar de útoefening fan de religy. Dat rekket ommers oan it djippere weardestelsel en de spiritualiteit fan de âlders (en har bern), koartsein oan har identiteit. Mei taal is it krekt sa. It is sels mar de fraach oft ús grûnwet wol talit dat de provinsje sa djip yn it priveelibben fan har boargers yngrypt.
Dêroer letter mear.
Bêste Friduwih,
De Fryske Akademy en de provinsje) tinke dat taal fan har is en dat se dêrby sûnder skea foarbygean kinne oan de mienskip (wêr haw ik dat wurd de lêste tiid oars faker heard, it komt my sa bekend foar; sil wol opdûkt wêze yn ‘e diskusje oer de wynmoles). Hoe nayf, hoe heechhertich, hoe ûnminsklik ek. Salang’t myn taalgebrûk oanslút by de taalmienskip, as autentyk en weardefol sjoen wurdt, prakkesearje ik der net oer en lit it ear hingje nei de standert fan de Fryske Akademy.
Do hast hielendal gelyk mei dizze konstatearring:
‘Dat rekket ommers oan it djippere weardestelsel en de spiritualiteit fan de âlders (en har bern), koartsein oan har identiteit. Mei taal is it krekt sa.’
Mar oars ast boppe ek stelst, hawwe de minsken dy’t har tsjin de plannen fersette wól macht: dy drage de taal, net de Fryske Akademy of de provinsje. Dêrom sille Fryske Akademy en provinsje de striid – dy’t se sels oangongen binne en mar folhâlde – ferlieze, ek al soenen de Steaten aanst foar dy plannen stimme.
Pieter Breuker