Maagd, meid, meisje
HENK WOLF –
Het woord meisje is een verkleinwoord van meid. Hoewel dat woord in het Fries uitgestorven is, is de uitspraak ervan veel typischer voor het Fries dan voor het Nederlands. De verwachte Nederlandse vorm zou maagd zijn, een woord dat we nu alleen in een specifieke betekenis kennen. De oorsprong is niet met zekerheid bekend, maar een mogelijke verklaring is dat het betekent: ‘iemand die mag’. Dat ‘mogen’ slaat op ‘mogen trouwen’. Een ‘maagd’ is dan iemand die ‘mag trouwen’ en dus ‘nog niet getrouwd is’ en dus meestal jong is. In de middeleeuwen sloeg dat nog wel eens op een man, maar dat was toen al zeldzaam. De betekenis ‘jonge, ongetrouwde vrouw’ is al sinds de middeleeuwen overheersend.
De Oudfriese en Oudnederlandse vorm van het woord is magath of megeth. Nu gebeurde er in de middeleeuwen aan de Noordzeekust iets merkwaardigs. De mensen daar gingen allerlei klanken vervangen door j-achtige klanken. De sprekers van het Engels en Fries deden dat op grote schaal, waardoor zij het nu hebben over tsjurtsj en tsjerke, terwijl de Nederlandstaligen de oude uitspraak kerk hebben behouden. En ook in way en wei is de oude g-klank door een j-klank vervangen, terwijl het Nederlandse weg de oude klank nog heeft. Zo werd er in Engeland, Friesland en in sommige dorpen aan de Hollandse kust van het oude mageth het nieuwe meid gemaakt.
Nu bestond er in de middeleeuwen nog geen Nederlands. Er waren alleen maar Hollandse, Zeeuwse, Brabantse, Vlaamse en andere dialecten en sommige daarvan deden wel mee met die klankvervanging, die vaak ‘palatalisering’ wordt genoemd. In de 16e eeuw en 17e eeuw is het Standaardnederlands gevormd uit verschillende dialecten en zo zijn er een aantal van die j-klanken in het Nederlands beland. Dat verklaart dat het Nederlands de ‘Friesachtige’ woorden zeil en peil heeft, terwijl het Duits de oude vormen Segel en Pegel heeft bewaard. De vormen maagd en meid zijn waarschijnlijk uit verschillende dialecten in het Standaardnederlands gekomen en hebben verschillende betekenissen gekregen.
In het Fries is het woord meid verdrongen door het synoniem faam of famke, maar het is niet helemaal uit het Fries verdwenen. Het bestaat nog in meidzje, een ouderwets woord voor ‘verkering hebben’. Het Nederlandse maagd raakt ondertussen zijn in de middeleeuwen verworven vrouwelijkheid weer een beetje kwijt. Het betekent tegenwoordig vaak niet meer ‘jonge, ongetrouwde vrouw’, maar ‘persoon (man of vrouw) zonder seksuele ervaring’.
De verschuiving van /agi/ of /egi/ naar /ei/ is toch gewoon regelmatig in het westelijk Nederlands? De ei-klank in meisje bestond al in het Middelnederlands, ook in Zuid-Nederlandse vormen (meicin, meyskiin, meysken); ook in de andere woorden (zeil, dweil, peil) is deze verschuiving al oud. Het wordt als Noordzee-Germaans betiteld, en inderdaad is ook het Fries vol van dit soort Noordzee-Germaanse (of “Ingvaeoonse”) kenmerken, maar dat maakt het nog niet automatisch Fries of “Friesachtig”. Andere “Hollandse” vormen als “zei” (< zegde) en ouder "lei" (<legde) laten dezelfde klank zien, zonder dat een Friese invloed voor de hand ligt.
Er zijn zelfs Noordzee-Germaanse kenmerken die helemaal niet in het Fries terug te vinden zijn, denk aan de "eu" in dialectwoorden als "seun", "weune", "feugel" (wel in Hollands-Friese mengdialecten en volop aanwezig in Noord-Holland, maar in het echte Fries blijft deze /eu/ uit ouder /oe/ afwezig). Het is dus onjuist om Noordzee-Germaans gelijk te trekken met Fries.
Marcel Plaatsman: dat klopt allemaal. Dat de Noordzee-Germaanse klankverschuivingen niet beperkt zijn tot het Fries, maar zich ook deels in Holland hebben voorgedaan, is precies wat ik hierboven aan de hand van het woord ‘meid’ heb willen laten zien. Volgens mij heb ik nergens gezegd dat er sprake zou zijn van Friese invloed op het Nederlands, hoogstens dat de Noordzee-Germaanse klankverschuivingen veel typischer zijn voor het Fries dan voor het Standaardnederlands.
Voor It Nijs was het toch een uitgemaakte zaak: “Meisje is eins in Frysk wurd” (http://www.itnijs.nl/2015/03/meisje-is-eins-in-frysk-wurd/). Die verkeerde interpretatie is ook niet helemaal onbegrijpelijk als je bovenstaande leest.