HENK VAN DER VEER – 

Poëzij libbet yn Fryslân. Mar hoe stiet it der mei dy poëzij foar? Dêr sprekke dichters (m/f) har yn dizze rubryk oer út oan de hân fan fyftjin fêste fragen. As fiifde komt Harmen Wind (1945) oan it wurd.

1. Besteane der neffens dy op dit stuit streamingen yn ’e Fryske poëzij?
By it begryp ‘streaming’ tink ik oan in brede beweging mei in útsprutsen keunstopfetting, in program. Dat is yn it hjoeddeiske Fryslân net oan ’e oarder. Der binne wol útienrinnende lûden te hearren, mar ik ha de yndruk dat Fryske dichters noch krekt wat yndividualistysker binne as Nederlânsktalige. Se organisearje har net sa gau.

2. Stiet de Fryske poëzij op ’e dea, of is der noch fernijing mooglik?
It is mar hoe’t jo it hifkje. Ik bin net pessimistysk oer de Fryske poëzij. It taalgebiet is lyts, mar just in taal dy’t yn ’e knipe sit, smyt dichters op. As lid fan de Slauerhoffpriis-sjuery sjoch ik om ’e twa jier hûnderten fersen fan pubers, ek in soad Fryske, dy’t faak omraak ynhouten ha. Jonge dichters timmerje moai oan ’e wei, nij talint komt oan bar yn tydskriften as De Blauwe Fedde en Farsk. Poëzij hat ek in geef poadium yn De Moanne.

Trouwens, sa’n ‘Dei fan ’e Fryske literatuer’ yn Amsterdam in pear jier lyn wie in súkses. De Spegel, dy’t in jier of acht lyn ferskynde by Meulenhoff, hat syn wei fûn en it Frysk is (benammen troch De Kast en Twarres) ek yn de popkultuer populêr wurden yn it hiele lân.

In Fryske bondel (by Utjouwerij Fryslân) hat yn trochsneed in oplaach fan 250-300, in Hollânske (by de Arbeiderspers) 500-750. Twa kear safolle, wylst it potinsjeel it fyftjinfâldige is. Yn ferhâlding wurdt yn Fryslân mear (poëzij) lêzen as dêrbûten. Ik tink – al kin de winsk dêr wolris de heit fan wêze – dat dy literêre belangstelling genôch ynwoartele is om it libben te hâlden en dat betsjut ek dat der grûn en romte is foar fernijing.

3. Wat fynsto fan de kwaliteit fan de hjoeddeistige Fryske poëzij?
Dy leit yn it generaal net leger as de Nederlânsktalige. Miskien is der wat minder ferskaat yn styl en tematyk, mar ik leau net dat de latte minder heech leit. Dat bgl. Albertine Soepboer, Tsead Bruinja, Josse de Haan en iksels yn beide talen publisearje, seit ek wol wat. Wat de publikaasjekritearia oanbelanget, it ferskynsel ‘lêskommisje’, besteande út erkende skriuwers, om in nij manuskript te hifkjen, fyn ik net sa gek, al kin it yn in lytse wrâld ek ta yntylt liede. Nammers de krityk, dy’t ek in ikerjende funksje ha moat, hat wol fearren litten.

4. Wat fynsto fan de kwaliteit fan ’e poëzijkrityk yn Fryslân?
Dêr bin ik dus net optein oer. Nije bondels wurde net, of te let, besprutsen. En faak bart it dan oerflakkich of wurde dêr lju foar ynhierd dy’t it der mar sa’n bytsje bydogge. Soms wurdt it wurk as in hite ierpel trochskood fan de iene nei de oare… Sels krij ik ek gauris sa’n fersyk. Al fyn ik it de muoite wurdich om my yn in roman of dichtbondel te bejaan en te besykjen om ta in ôfwoegen oardiel te kommen, ik fiel my gjin resinsint yn ’e sin fan hifker, beoardieler. Ik besykje safolle mooglik ynlibjend te lêzen. Slagget my dat net, dan komt dêr de krityk út fuort. Ik bin no ienris gjin beropslêzer. Dy ha wy te min yn Fryslân. It gefolch is dat de persoan fan de beskôger, mei syn foarkarren en argewaasjes, beskiedend wurdt. Erkende literêre mjitstêven ûntbrekke. Sa ferliest de resinsint syn gesach en de skriuwer syn toetskader. Op’en doer komt dêr ferfal út fuort.

5. Moat poëzij lêzen wurde of moat dernei harke wurde?
It giet net om ien fan beiden. Ik fyn it wichtich om poëzij lûd te jaan. Mar net alles lient him foar ‘de seal’. Wa’t syn wurk op ’e planken bringt, wurdt ‘performer’, bringt in ‘act’, docht in appèl op oare sintugen en sil it ek ynhâldlik oanpasse. Soks kin liede ta nije foarmen en rjochtingen, mar smyt ek syn beheiningen op. Poëzij rint de kâns om oerflakkich te wurden: it publyk moat yn ’e besnijing bliuwe, en dat bart dan faak mei in garnearring fan grutte wurden en ‘skokeffekten’, ljocht- en lûdtrúkjes of klisjees. It wurdt gauris kabaret. Foar yndividuele refleksje is yn in sealoptreden gjin romte. Dan fyn ik bgl. ‘Dichter aan huis’, sa’t Den Haach dat om ’e twa jier die, in fynst. Tusken de tsien en tritich minsken yn in keamer, petear mooglik, fragen, taljochting. Der moat gelegenheid wêze om geastlik yn te stimmen, it moat yn de taharker del. Dat ferget konsintraasje, sfear. Al te kryptyske fersen liene har dêr net foar. Mar ek foar de tagonklike gedichten jildt dat se fral ek lêzen wurde moatte. Allinne, mei dat boekje, op josels. Lêze en wer lêze. Tiid dwaan. Dy tekst bereizgje, jo eigen meitsje. Yn alle rêst.

6. Wat is de mearwearde fan in beat, ritme of flow by it foardragen fan in gedicht?
In net te beantwurdzjen fraach. Sjoch hjirboppe. Wat is de mearwearde fan it op muzyk setten fan in fers? As it goed bart, kin it in ferrassing opsmite. Mar net alles lient him derfoar. Yn immen as Bob Dylan falt de dichter gear mei de sjonger, as bard, trûbadoer. In gedicht kin troch it te ‘ferrappen’ ek ferroppe wurde. Ik ha sa gau gjin foarbylden, mar ik sjoch wolris performances dy’t op my mear de yndruk meitsje fan rûchhouwerij as poëzij. Dan moat der wat oerstimd wurde. (Dat wol dus net sizze dat ik net fan in goeie rap hâld.)

7. Is it in taak fan de Fryske oerheid om de Frsyke poëzij nei de minsken te bringen?
De oerheid hat in kultuerbelied, dêr’t poëzij fansels diel fan útmakket. Yn dy sin – en mei noch wat mear klam, om’t it ek om de posysje fan it Frysk giet – hat er in taak.

Mar dat ‘nei de minsken bringe’ fyn ik te paternalistysk (of fersoargingssteat-eftich) hearren.

‘De minsken‘ meitsje sels wol út wat se sjogge, hearre of lêze. Se moatte de kar ha. Dat is in oerheidstaak: soargje foar genôch ferskaat en in positive wurdearring fan dichtkeunst, los fan alle ekonomyske belangen. Betingsten skeppe. Wa hat noch yn ’e rekken dat poëzij de geast fan it folk wekker hâldt? Dat blykt pas as in oerheid repressyf wurdt.

8. Fynsto dat út de poëzijwrâld wei genôch war dien wurdt om it grutte publyk te berikken?
Wat is ‘de poëzijwrâld’? De opjefte foar in dichter is: gedichten skriuwe. Hy hoecht gjin útdrager of foardrager te wêzen. Der moat winliken publisearre wurde, oanbean, ferkocht. Promoasje heart der wol by, en dan is it wurd ek oan de ‘plankedichters’, mar it is neffens my yn earsten in taak fan de útjouwers.

En dan dat ‘grutte publyk’: in âlde (sosjalistyske) winsk: folksferheffing of -opfieding. Mar wy krije elkenien no ienris net it museum en de konsertseal yn. It grutte publyk berikke betsjut: popularisearje, hapkleare brokken, levertraan yn in sûkerklûntsje. Minsken ha de frijheid om wol fan André Hazes en net fan Tsjaikovski te hâlden, wol fan André van Duin en net fan Gerrit Kouwenaar.

Lykwols, om de ambiguïteit oan te jaan: it doocht fansels ek net om jin del te lizzen by de konstatearring ‘poëzij hat no ienris in lyts publyk’. Wa’t net wit wat der te keap is, kin ek gjin kar meitsje. Ik tink dat manifestaasjes, poëzij op radio en tv, sutelaksjes, wedstriden, prizen noch wol wat minsken oer de streek lûke kinne. Dêr wurdt nea genôch oan dien. Lytse talen oppenearje har (mei rjocht) yn dizze tiid fan sintralisaasje en mondialisme.

Sa’n inisjatyf as dizze simmer mei Stichting Cepher: in bondel oer it tema De Reis, mei alle dagen in Fryske dichter op ’e radio, in cd en in Hollânske en Ingelske oersetting, is ek promosjoneel in boppeslach. Sokke projekten meie gjin ynsidinten bliuwe, oars smite se noch neat op.

9. Soe it doel ha as Fryslân, yn neifolging fan it ynstitút Dichter des Vaderlands, in Frysktalich ekwivalint krige?
Dat argayske ynstitút, oernommen út Ingelân, leit my net. It docht my datearre oan (en net allinne wat de titel oangiet). Gerrit Komrij is yn dy rol wurden wat er spilet: de hofnar. Syn obligate, moralistyske gelegenheidswurk rint mei prinsedeihuodden op. Foar ‘it folk’ is er in kuriosum, in kultivearre Jan de Roos. Nee dus.

10. Ha de útjouwers soks as in poëzijbelied?
Dat hearre se te hawwen, mar ik sjoch der net folle fan. Bornmeer is miskien in útsûndering.

Poëzij is gjin bûter yn ’e brij, mar in útjouwer dy’t himsels serieus nimt, hat dichters yn syn fûns. Dat is op himsels gjin fertsjinste. Yn Fryslân is, fanwege de subsydzjeregeling, it risiko lang net sa grut as by Hollânske útjouwers. (Sa’n Productie- en Vertalingenfonds beoardielet, ear’t it mei jild op ’e lapen komt, alle bondels ek nochris op kwaliteit.) Dus soene se wol wat mear dwaan meie as soargje dat der minstens twa kreas oanklaaide útjeften yn ’t jier komme.

Dat sa’n gearwurkingsprojekt fan trije útjouwerijen, ‘Fryske Modernen’ (yn neifolging fan ‘Fryske Klassiken’), allinne op proaza rjochte is (foar folwoeksenen en bern), liket my yn dat ljocht typearjend.

11. Is der wol polemyk yn de Fryske poëzij?
Nee, dy is der net. Der is wolris ien dy’t himsels graach roppen hearre mei en hopet dat oaren dat ek dogge, mar út sa’n boarne komt nea in deeglike pinnestriid omheech. It hinget neffens my gear mei it tekoart oan betûfte kritisy en mei it lytse wrâldsje. Nim no dy bondele reaksjes op kritiken fan Jabik Veenbaas, In dynamyske diskusje. Veenbaas hat dat baltsje sels opsmiten mei syn oanfal op de Q-skriuwers en de útspraak: ‘Wa’t it net mei my iens is, wit my wol te finen.’ Ik ha dêr in ynlieding op skreaun, om’t ik syn oanfal en de ferdigening fan de oaren nijsgjirrich fûn. Ik ha wol wurdearring foar Jabik Veenbaas. Hy komt iepen, út en troch provosearjend, foar syn miening út. It risseltaat, syn samling De lêzer is in duvel, is yn oanlis in polemyk. Mar ik bin bang dat it yn dat hinne-en-werke stykjen bliuwt: skriuwers (en kritisy) fiele har te gau persoanlik oansprutsen, tekoart dien, sjogge it as in oanslach. Net it boadskip wurdt hifke, mar de man of frou dy’t it útsprekt. Sa’n hâlding fan frustraasje sjochst út en troch ek yn dy beide boekjes. En dy slacht elke diskusje dea.

12. Hoe is it nivo fan de Fryske poëzij yn ferliking mei de Hollânsktalige?
Dêr ha ik al wat fan sein. Nimst de taalmooglikheden as útgongspunt, dan ha ik de ûnderfining dat it Frysk klankriker, sjongsumer is as it Hollânsk. Fan fersen dy’t ik yn beide talen makke ha, fyn ik faak de Fryske fersy moaier. (Mar dat is net objektyf te bewizen fansels. Ik bin – hoe twatalich ek – gefoelsmjittich oan it Frysk no ienris mear besibbe as oan it Hollânsk.)

13. Stiesto ek yn in poëtyske tradysje?
Net bewust. Ik bin fia Achterberg en Nijhoff (op skoalle) de poëzij ynrôle. Thús wiene it dichters as Fedde Schurer en Douwe Tamminga. Sadwaande is de foarm wichtich, en sitte byldzjende, persoanlike, beskôgjende eleminten der altyd wol yn. Mar ek eroatyske en religieuze. Poëzij is myn refleksje op it libben, mei in beswarrende wurking. Oft dat my yn in tradysje set, moat in oar mar útmeitsje. Ik hâld net fan optochten.

14. Oan watfoar kritearia moat foar dy it ideale gedicht foldwaan?
Dat wit ik net. It ideale gedicht bestiet net. Dat soe de ein fan it dichtsjen betsjutte. En dêr komt by: dy kritearia foarmje net de betingsten foar it gedicht, mar it gedicht smyt se op by analyze, of leaver, by it belibjen derfan. It komt sadwaande boppe de mjitstêven út. In prachtich gedicht leveret altyd nije ferrassings op. Dy kinst dan ‘kritearia’ neame, mar dat suggerearret dat it om in resept giet foar nije fersen. Sa wurket it lokkich net.

15. Wat is dyn meast eigene gedicht?
It meast eigene… Ik lit in gedicht net los, ear’t it my folslein eigen is. Mar fansels bliuwt it iene gedicht mear in taflecht as it oare. En it lêste wurk is noch waarm. In fers dat hiel iepen foar my stiet, is ‘Moetsjen’ út By heech en by leech.

 

MOETSJEN

Wie it dyn mûle dy’t it die? Dyn laits?

Begear fan fonkeltosken yn dat noegjend

libbensread, gebeart fan langstme en geniet,

de tsjoen dy’t dyn gesicht op slach ferljochte?

 

Wie it dyn waarmte dy’t it die? Dyn rook?

In soele wyn oer maitiidsfjilden dy’t dy late,

odeur fan wille, leidich blomkjen, hite twang,

it rûkersguod fan slij en roppich boartsjen?

 

It wie in lûd, de rissel fan dyn rok. In sucht.

Doesto my rekkest yn dyn gean, it iennichste

kontakt, ien amerij, stoffe dy’t stoffe streake,

de ûnfergonklikens fan opgean yn de nacht.

 

Eigene… Wat stiet my it neist, wat leit my it heechst, hie ik sels skriuwe wollen… Gjin Frysk, dat is pas letter kaam. Yn Wrâld, finster, gedicht neam ik Van Eyck, ‘De tuinman en de dood’. Mar it is Achterberg, dy’t my geregeld yn ’e plasse omnúndert. Foar my is it gedicht ‘Vervulling’ (út de bondel Existentie) in boppeslach:

 

VERVULLING

Het beste van voor jaren dringt vanavond tot mij door.

Al je gewone vragen vinden weer gehoor.

Regent het. Ja het regent. Goede nacht.

Laten we nu gaan slapen, zeg je zacht.

Wij luisteren en liggen. Wind beweegt het raam.

Blijf zo maar liggen, zeg ik en ik noem je naam.

Alles wat antwoord is gaat van mij uit.

Je wordt vervuld van de oneindigheid.

 

Ik hie it skriuwe wollen, de ferrifeljende ienfâld fan dy acht koarte sintsjes. Sil ik it dan mar oersette?

 

FERFOLLING

It bêste fan foar jierren kringt jûn samar ta my troch.

Al dyn gewoane fragen binn’ net mear omdoch.

Reint it. It reint ja. Goenacht. No,

lit ús mar lekker sliepe, lústersto.

Wy lizze en wy harkje. Wyn beweecht it rút.

Bliuw sa mar lizzen, sis ik, sprek dyn namme út.

Alles wat antwurd is ûntstiet oan my.

Uneinigens ferfollet him yn dy.

 

Krekt net. Mar it bliuwt moai.

 

Earder publiseard yn de Moanne, 2 (2003),  9-10 (desimber), s. 86-89.