‘In frjemde, bluodderige jefte’
HARMEN WIND –
Yn desimber 2003 ferskynde de twadde poëzijbondel fan Jabik Veenbaas by Bornmeer. Syn debútbondel wie noch mar goed twa jier earder útjûn: Metropolis (2001). Ik noaskje wat op ynternet en lês yn in Hollânsktalige resinsje (GvdD): ‘Weinig spraakmakend, weinig elegant, af en toe aardig geschreven, maar vooral onvoltooid. Een goede slijper zou van deze diamant nog heel wat kunnen maken.’
‘Hawar,’ soe Veenbaas tinke kinne, ‘it hâldt net oer, mar yn elts gefal ha ik in ealstien it ljocht sjen litten.’ Yn dizze krityk klinke trouwens noarmen út in fier ferline. Wy hearre it devys fan it klassisisme werom (om 1700 hinne): ‘Polissez-le, repolissez-le toujours!’. In keunstwurk moast behoffene wurde, slipe, skuorre en wreaun, oant it glânze en spegele. It kaam my yn ‘t sin dat ik, krekt begûn as dichter yn it Frysk, fan Douwe Tamminga ris as warskôging op in briefke krige: ‘Do hast de toan. Tink derom datst der net op om arbeidest oan’t it fan dy ielglêde fersen wurde.’ In wier wurd. Ear’st it witst, hast it libben derútpoetst. Dus sa’n oantrún as yn dat Hollânske stikje hoecht Jabik as ‘begjinner’ him likemin oan te lûken.
Dat nimt net wei dat ek foar dizze nije bondel jildt: ferskate gedichten hiene wol wat mear tiid fan rypjen brûke kind. It is ek wol in tinnich boekje mei dy achtentweintich fersen (dochs noch ferdield oer seis ôfdielings). Hie er in healjier langer tiid dien, dan hie it miskien wat minder lekken en brekken en wat mear fleis op ‘e bonken hân.
1. Bûtenkant
Op it omkaft yn it typyske Bornmeer-ramke de tegels fan in paad. Nei alle gedachten ûntliend oan ‘Ik stie op ‘t tegelpaad’ (8), in nostalgysk gedicht oer bernetiid en âldershûs. Sa’n tegelbyld makket ûnder de titel De jefte de yndruk fan ‘boaiem jaan’, ‘paad wize’. Dat lêste wurdt winliken net wiermakke. Ik fyn dy kombinaasje fan de foarmjouwer dan ek net sa slagge. De ynhâld fan de jefte wurdt ommers omskreaun yn it titelgedicht:
myn klomske hert skonk ik oan dy
in frjemde, bluodderige jefte! (14)
De suggestje is dus: de dichter skinkt yn dizze bondel syn (‘klomske’, ‘bluodderige’) hert oan de lêzer, dat dy (neffens itselde fers) ‘toarstich tidigje’ kin op de lytse blydskip fan in nije moarn. Tajûn, it wetter rint jin net om ‘e tosken by in foto fan sa’n presintsje, mar dêr hie wol wat hertlikers (of hertigers) op te finen west, tinkt my.
Veenbaas seit de lêzer gjin fêstichheid ta. Hy seit himséls ta, mei al syn lek en brek, en suggerearret dat soks hoop jout.
Syn hert jaan kin in dichter yndie net omhinne. (Opmerklik is – al is dat in bûtentekstueel gegeven – dat Veenbaas hjir, troch dizze titel te nimmen, de lêzer lykslacht mei ‘do’, de leafste, wylst er him earder as ‘in duvel’ karakterisearre.)
2. Krityk
Ik kom op dy jefte werom, mar earst noch wat oer dy ‘tiid fan rypjen’. Yndie bin ik fan betinken dat der wol it ien en oar oan dizze bondel mankearret. Myn krityk rjochtet him benammen op de wurdkar en de byldspraak.
– Wurdkar
Ik kom, wylst ik de bondel trochblêdzje, tefolle ‘Hollânske’ wurden tsjin:
skeamele (9) traach, bloesems, bleke (21), kille, dwaalde (22), wand, aait (23), frisse (29), fochtige (33), heldere, floeie (34), spartelt, wrokkig (43), brosj (46). (Ik doel hjirmei net op it brûken fan wurden út ‘e hjoeddeiske maatskippij, lykas: waskmiddel, plestik, motorduvels, plaatizer, spaghettibantsjes. Dy helje just it taalgebrûk op en hâlde it by de tiid.)
Flaters? Nee, se binne hast allegearre wol tastien, mar it Frysk hat sels alternativen yn ‘e hûs dy’t neier steane en sprekkender binne. Faaks soe dizze wurdkar fan Veenbaas ek better te fernearen wêze, as er net tagelyk brûkmakke fan geef-Fryske wurden as: dûknekkich, it tichtset, tidigje, oerallich, gnjidzjend, jaarsiik, siizje, igge, gnoarje, ensfh. Sadwaande krijt it idioom wat twaslachtichs.
Kwealiker fyn ik it, dat ek missers foarkomme, Hollânismen lykas:
– do sliepst yn (13) – ynstee fan ‘falst yn ‘e sliep’
– we prate sêfter (13), ‘do janktest sêft’ (15) – ynstee fan ‘dimmen’, of ‘sunich’)
– it lân dat nei efteren flechtet (39) – ynstee fan ‘tebek’ (sa giet it nei ‘t húske)
Dêr hie de oersetter de dichter better yn ‘e rekken hâlde moatten.
– Byldspraak
Veenbaas giet himsels op dit mêd te bûten oan oerdiedigens. Op himsels is syn foarkar foar metafoaren en as-ferlikings in skaaimerk dat perfoarst by him heart. Se beklamje de ûngrypbere, hast surrealistyske dreamwrâldsfear fan driging en eangst. Mar Jabik oerdriuwt: de bylden stroffelje faak oerelkoar hinne en trochbrekke de sizzenskrêft en konsystinsje fan it gedicht. Ik sitearje, om oan te jaan wat ik bedoel, in fers yntegraal:
HEIT
de ierde, begrutlike bidler, tearde
syn skeamele jas delbêdzjend oer dyn
neakene hert, mar ik
toarkje om yn dyn sliepskouwe geast, yn it hûs
mei de nagelbeam, de swiete ferrieder, dy’t
mei skerp sjit
flechtsje mei dy de nacht yn, yn de dea
syn stjonksleat, in ynkâld boalshoal, wytfisk
yn it tichtset
ûntkom nea oan it skansearre antlit
fan dyn ûnskuld, dat bloedslij skearmes yn
myn broazele pols
Sa’n gedicht tilt op fan, of leaver, sakket troch de knibbels ûnder, de byldspraak (yn tolve rigels tolve bylden!). Soks giet ûnûntkomber ta skea fan de gearhing: foar it útwurkjen fan it byld is gjin plak, it wurdt loegjen, retoryk. En as itselde begryp yn ien fers mei útienrinnende ferlikings oan ‘e oarder komt, wurket dat trochstrings dwersferkeard.
Bgl. by de dea syn stjonksleat (str. 3) past wol wytfisk yn it tichtset, mar dat ynkâld boalshoal is yn dat ferbân oerstallich en steurend. En it skansearre antlit fan dyn ûnskuld (str.4) lit him net sûnder skea tagelyk as bloedslij skearmes yn myn broazele pols typearje.
Ek it weromkommen fan inselde metafoar yn ûnderskate fersen kin neffens my net. Dat de sinne as ‘each’ typearre wurdt (hoewol’t er yn de sitaten hjirûnder gjin each ís, mar in each hát), hawar. As soks herhelle wurdt yn oare fersen docht it oan as sleauwens:
– de sinne seach my net/syn ieneach puolle … (24)
– it hierleaze dier ûntkomt, oan it/each fan de sinne (33)
– de sinne nimt mei fûl en ûnûntkomber each/de simmergasten fêst (45)
3. Skaaimerk
Lykwols… der is ek in oare kant. It byldgebrûk mei dan tefolle wêze, dat is it dan wol fan it goeie. Trochstrings fyn ik dat Jabik Veenbaas mei moaie, krêftige metafoaren komt. Hy moat himsels inkeld wat better yn ‘e stringen hâlde. Ik jou in pear sitaten fan rake en sfearfolle bylden:
.. it wie de dea:
in folfretten boarre
dy’t foar de kachel lei
en him de poaten slikke’ (24)
in wifeljen bin ik
in bang bewegen, in waaien
hjirhinne, dêrhinne (30)
skrepte ik lekker mei myn plestik skepke
mar bin ek raar fan it klimrek klettere!
blettere doe efkes as in jaarsiik laam (31)
Samar in greep. Dat binn’ bylden dy’t stean. Veenbaas is in gefoelige dichter, net allinne (en net yn it foarste plak) taalgefoelich, mar ynfielend. Hy mei dan let debutearre ha as dichter, tematysk en stilistysk komt er (lokkich) net oer as in bedreaun fakman. Hoewol’t syn tématyk klassyk is, hat syn wurk de gong deryn, al rekket de taalfeardigens wolris mei de sprekker op ‘e rin.
Wat ik oan libbensgefoel meimeitsje yn dizze bondel is ynteger, oansprekkend en faak oangripend. Essinsjeel is: it is persoanlik. Yn in soad fersen giet it om autobiografyske ûnderwerpen (oantinkens) en dreamwrâlden. De ôfdieling ‘De keamer’ liket my haadsaaklik út dreamfersen te bestean. Veenbaas wit in sfear te skeppen dy’t tinken docht oan de films fan Ingmar Bergman. In sfear dy’t ek besibbe is oan Van Ostaijen (Music hall) en Marsman mei syn (breklik) vitalisme. Der wurde messen lutsen, bilen slipe, skotten lost. Der wurdt tabiten, wraksele, finzen naam; wûnen wurde iepenhelle…
Skaaimerk is de ûnwissens, de driging, it geweld dat yn hast alle gedichten op ‘e loer leit, de minsklike ûnmacht tsjin de oermânskens fan it ‘needlot’ of ‘de eleminten’ en it hinnekommen sykjen yn de leafde… dy tématyk mei dan net nij wêze, wêr moat it oars om gean yn poëzij?
der is gjin skilder dy ‘t it pinsiel begrutsjend opnimt
der is gjin god dy’t alles sjocht
der is gjin minske dy’t alle geheimen ken
der is gjin hûs dêr’t se bewarre wurde (46)
Beskiedend is net de nijens fan de problematyk. Yn dit stik kin ‘orzjineel’ (oarspronklik) mei rjocht: ‘oerâld, fan alle tiden’, betsjutte. Beskiedend is hoe’t dêr lûd oan jûn wurdt. En neffens my hat de poëzij fan Veenbaas in eigen lûd, dat mear oansprekke sil as er syn hynst wat better yn ‘e leie krijt.
In slagge foarbyld fan dat lûd is ‘Ik bin net bang’(16), in beswarring yn ‘e foarm fan in pofrymke dat tinken docht oan ‘Zeg ken jij de mosselman’ of ‘Wie is er bang voor de boze wolf?’ en dat mei syn herhellings (ek hjir wer) de eangst opropt ynstee fan ferdriuwt:
(…)
wa is bang foar de jiskedea
wy binne net bang foar de jiskedea
lit him komme as er doart
op syn skuonleaze fuotten
syn fuotten mei de smoarge wynsels
komme yn ‘e mist fan ‘e winter
mei de baalsek fol grize snie
om de skouwe sinne te dôvjen
wa is bang foar de jiskedea
de jiskedea de jiskedea
As de oertsjûging net alhiel slagget, leit dat faak oan lytse dinkjes.
Sa’n fers as Cello (32) bgl. is moai opsetten:
CELLO
soe ik in wyld en wjerstribbich hynder wêze
omdat ik my beride lit troch in frou
se twingt my tusken har fuotten
en ik ferset my fûleindich
mar se streaket en slacht my
dan jou ik my kroanend oer
ik tink oan de man, de wrede
dy’t my sear die en meifierde
dy’t my bûgde en bûn. Ik wie in beam
dy’t bruts oan ‘e kant fan ‘e mar
dêr’t ik stie tusken myn bruorren, de wyn
struts troch ús tûken de meilijdsume wyn
Spitich is hjir dat it ferskil tusken de frou (str. 1) en de man (str. 2) net konsistinter beklamme wurdt. De frou – de spylster – soe it ynstrumint mei streakjen en kuozjen har wil oplizze moatte, de man – de makker – mei brekken en twingen.
It leit dus oan dat iene wurd ‘slacht’ (r.5). Soe dat ‘kuozzet’ wurde, of, fanwegen it ritme ‘flaait’, (wat – yn gearhing mei streaket – ek orizjineler is nei ik ferset my fûleindich) dan wurdt de tsjinstelling sprekkender en it gedicht moaier. Sokke lytse, mar wichtige, aspekten, ha tinkt my mei ‘rypjen’ te dwaan.
En dat rypjen hie ek de seleksje tsjinne. Gedichten as ‘Romtereis fan de leafde’ en ‘As it in dei’ fyn ik ûnder de mjitte. (It earste in klisjee, it twadde in trúkje.) Mar op sokke bûtenslaggen moat it gehiel net beoardiele wurde.
4. Hert
Neffens de titel is de bondel bedoeld as jefte, en sa’t wy seagen is dy jefte it hert. En dat hat it grutste part fan dizze gedichten: hert. Der sit omraak libben yn, ek al komt dat fakentiid foar ‘t ljocht as deadseangst. It libben dat Veenbaas de lêzer skinkt, is yndie ‘bluodderich’, mar it stjonkt net.
As er yn ‘Do, finzene as wy’ (25) skriuwt:
Ik, dy’t ienris ûnnoazel yn fiersichten opgie,
de wrâld te liif woe mei in ezelsbrêge en in hynstekop
en mei de fammen, sterk en ûnstjerlik
paradearjend oer de doarpsdyk
ik stroffelje hast
ûnder it strykljocht fan de lantearnen, (…)
Dan lês ik dat fers as in hjoeddeiske (iroanysearjende) fariant fan in ferneamde foargonger:
Ik die bij sterren sliep en ‘t haar der ruimten droeg,
als zilveren gewei, en ‘t stuifmeel der planeten
over den melkweg blies en in de maan gezeten
langs ‘t grondeloze blauw der zomernachten voer,
ik ben beroofd en leeg, mijn schepen zijn verbrand (…)
Wa lêst him, santich jier letter, noch? Eazet it metafoaren? Galmet it retoryk? Dat sil ‘t wol, mar yn dit fers slacht om ‘e deale in hert! ‘De jefte’ fan Veenbaas lit him (foar de moderne smaak) by wize fan ‘toarstich tidigjen’ op ‘de lytse blydskip fan in nije moarn’ mei in ierdsker sitaat fan Marsman (út: ‘Breero’) typearje:
– goddank, goddank, de kroegen zijn nog open,
er kan gezongen worden, gedronken en gedanst.
Earder publiseard yn de Moanne, 3 (2004), 2 (maart), s. 44-46.