Greetje Bijma, de stim it ynstrumint

KAREN BIES – 

Har man, sjoernalist Willem Bekius, is ferstoarn yn 2008. Sjongeres Greetje Bijma die it rêstiger oan mei optredens, mar se is noait opholden. ‘Hy sei tsjin my dat ik altyd trjochsjonge moast. De muzyk wie ús libben, en sa giet ús libben ek noch troch.’ Bekius wie in grut muzykleafhawwer en sette Bijma tritich jier lyn op it spoar fan de jazz en de ymprovisearjende muzyk. Op ‘e achtergrûn wie er der altyd en hy stjoerde har. ‘Op moeilike mominten helje ik him nei my ta.’

‘It is net sa dat ik muzyk oan Willem opdraach, nei bûten ta sprek ik dat net út, mar it bart wol fanút myn hert. Dingen oer ferlies, dingen dêr’t wy itselde oer tochten, krekt of sipelt dat noch troch. In freondinne dy’t myn konsert seach, sei: “Wat zat er veel Willem in.” Se hat him net iens sa goed kinnen, mar dat fielde se.’

Greetje Bijma (Stiens, 1956) treedt op sûnt begjin jierren tachtich. Se brekt ynternasjonaal troch nei in yndrukwekkend optreden op it Jazzfest yn Berlyn yn 1989. Yn 1990 kriget se – as earste frou – de Boy Edgarpriis, de belangrykste priis foar jazz en ymprovisearre muzyk. Yn de jierren dêropfolgjend stiet se mei ferskate jazzmusisi op it poadium, ien fan de belangrykste is toetsenist Jasper van ’t Hof. Meast resint is de gearwurking mei pianist/komponist Michiel Braam en syn ensemble, in teatertournee ûnder de titel ‘Autumn Sounds’ dy’t folle sealen lûkt. Ofrûne oktober wiene se yn de Harmonie yn Ljouwert.

Zoumana Diarra
Mei de Afrikaanske gitarist en marimba-spiler Zoumana Diarra foarmet Greetje in duo sûnt 2009. ‘Hy spilet kora, dat is in snaarynstrumint dat hy sels makke hat fan in útholle kalebas. De earste kear dat wy kontakt hiene wie op in konsert fan Polo de Haas. We ha tegearre spile en it fielde as in waarm bad! Ik koe myn hert iependwaan en myn mûle begûn te sjongen. Zoumana snapte my drekt. Hy pakte de line op, socht de harmony, ik hearde nei wat hy die.

Foar it meitsjen fan nûmers sikest nei klankkleur en struktuer, in tema, dêrbinnen wurdt ymprovisearre. Afrikaanske ynstruminten freegje om ymprovisaasje mei klanken en ritmes en Zoumana kin dat as gjin oar. En it sit ek yn my! Hy hat wolris sein: ´Greetje is de Afrikaanske wite freondinne.´ Wy bin tsjinpoalen mar der is in ûnderstream dy’t elkoar rekket. Ymprovisaasje is de motor fan de jazz, mar yn Afrika kinne se ek oeren trochgean op bepaalde tema’s. Net dat ik dat hoef, mar it sit wol yn my. Dêrom fielt it as in geweldich thúskommen.’

‘Ik begjin faak mei in liet, dat it publyk wenne kin, mar dêrnei wol ik de minsken de earen waskje.’

Klaas Hoek
In folslein oar projekt is ynspirearre op Fryske en Ingelske poëzij. Greetje Bijma sjongt gedichten op muzyk fan Klaas Hoek dy’t spilet op it harmoanium. Dizze lieten stean op de cd ‘Winterlûd’ (2005). In pear jier lyn krige dit projekt in ferfolch mei ‘Finster op it suden/Summersongs’.

‘In harmoanium wurket mei lucht, mei wyn, en dat docht de stim ek. It harmoanium azemt, lykas ik, it kin harmonyën meitsje. Ik helje dêr in toan út, wêrfan minsken tinke: is dat no it harmoanium of is dat Bijma?

Yn itselde liet stek ik in kear links om ‘e hoeke, in kear fan ûnderen, hyltyd oars. Klaas wit wat ik bedoel, hy hâldt yn, rint wat foarút, wachtet even, hâldt in toan langer oan. Bygelyks it stik ‘Troch beammen hinne teamzet leech desimberljocht’ út ‘Yn memoriam’ fan Douwe Tamminga. De iene kear komt it aksint op it begjin, dat er sa’n fertriet hat, de twadde kear op de wending yn it stik. It brekt iepen, ik nim de tiid, Klaas fielt dat oan en jout my de tiid. It is in tegearre opspyljen datst net ôfprate kinst. Mar nei de tiid seist tsjininoar: “Wauw, dat gong goed.”

‘Yn memoriam’ koe’k hast net sjonge doe’t Willem siik wie. Doe’t hy ferstoarn wie like it soms wol of bleau ik der yn. Mar troch de tekst dy’t sa treffend is, dy’t alles omfettet, krige ik dochs wer de kracht om it te sjongen. It like as giet it oer Willem.

‘Bird Alone‘ fan Abbey Lincoln moast in time, yn ritme songen wurde. Willem wie sa siik en ik krige it net yn my, dy fûgel siet mar gefangen. It wie sa’n gewraksel, ik sei tsjin Klaas: ‘Oars skrasse wy it.’ Yn it foarjier wie it, de repetysje wie yn it tsjerkje fan IJhorst en wy namen ynienen it beslút: dy fûgel moat frij. We lieten alles los, ik song net mear in time en doe hiene wy it. Klaas koe lange toanen meitsje, de fûgel fleach oer it fjild en kaam nei ûnderen, heardest him sjongen yn de nacht. Ik kaam bliid thús: ‘Wy ha him loslitten!’

Dat binne dingen: it fertriet komt nei bûten, mar ast it sjongst komt der in frede, in berêsting yn dy. Der giet positive enerzjy troch dy hinne. Dat wol net sizze dat it maklik is, want as it ticht by dysels komt is in stim in ferhipt moeilik ynstrumint. Sa gau’st emoasje fielst slacht er op slot. Dat ha’k wolris hân. Klaas seach it, ik draaide my om, hy joech my twa, trije maten en dan wie’k der wer. Dan hie ik wol de triennen yn de eagen mar koe ik myn stim wer behearse. It moat sa wêze datst wol professioneel bliuwst, mar de belibbing is wol hiel yntins.´

‘Ik hoech de minsken net mei te nimmen, ik bin mear mei mysels en de muzikanten dwaande. Ik fyn it moai om minsken te berikken, in leuke jûn te besoargjen, op de ferkearde foet te setten. Humor, ûntroering, alle emoasjes komme lâns.’

Fokaliste
‘Stimkeunstneres neam ik my sels net, dat dogge oaren. Fokaliste fyn ik in better wurd, dat hâldt safolle yn. Lieten, mar ek klanken sûnder wurden of betsjutting. Ik wurkje mei de stim as ynstrumint. As ik by in tsjerkeoargel hiel hege fibrato’s hear dan kin ik meidwaan mei hege klapperlûden, dan boartsje ik dêrmei. Of ik set der wat tsjinoan dat ferfremdzjend is, dat in mearke-achtich effekt jout. It is myn eigen stim, mar soms fernuveret it my wat der allegear útkomt. Dan bin ik sá yn de muzyk, dat ik eins minusjeus oan it ‘instant’ komponearjen bin. Ik hear wat en pas der daliks wat yn. It is fantastysk ast mei hiel goeie ymprovisators wurkest want dan ûntstiet fanút niks in komposysje. Miskien mar foar ien kear, en as it goed is kinst besykje it te werheljen, mar dan wurdt it dochs oars. Dat is foar my de kick.

It jout in gefoel fan frijheid, dizze wize fan muzyk meitsjen. It spannende is datst altyd op it skerpst fan de snede bist, it moat suver, it moat klopje, it is ritmysk en yn al dy gradaasjes moat it op topnivo wêze. As ik in liet sjong ek fansels, mar dan binne fan tefoaren de paden bekend. No komst op in berchpaad, kâld en glysterich!

In konsert moatst opbouwe. Ik begjin faak mei in liet, dat it publyk wenne kin, mar dêrnei wol ik de minsken de earen waskje. Hyltyd wat mear ferfrjemding deryn. De minsken reitsje boeid en ast se ien kear mei hast makket it neat mear út. It is ymprovisaasje, se sjogge it ûntstean, it komt rjochtstreeks fanút it hert.

Ik hoech de minsken net mei te nimmen, ik bin mear mei mysels en de muzikanten dwaande. Ik fyn it moai om minsken te berikken, in leuke jûn te besoargjen, op de ferkearde foet te setten. Humor, ûntroering, alle emoasjes komme lâns.’

Willem Bekius
‘Dat nûmer ‘Stormy weather‘ fan Billy Holiday, of ‘Bird Alone’ fan Abbey Lincoln. Dan wit ik, dat sjong ik foar Willem. Muzyk sit tichtby de siel, ymprovisaasje ek. As it streamt, as it hielendal earlik is, dan ha ’k it gefoel dat ik hiel ticht by Willem bin. Ja. Mar it moat net sa wêze dat ik der yn floep, ik moat it oanreitsje.’

Willem Bekius wie dosint oan de skoalle foar sjoernalistyk, dêrnjonken stie er Greetje Bijma by yn har muzykkarrière. Hy wie by al har konserten. ‘De earste optredens dy’t ik sûnder Willem die, wie ik der ôf: Wêr binne dy moaie blauwe eagen?’ Se laket.

Hy stimulearre har. ‘Wiisde my op in nije dichtbondel, in moaie cd. “Sjoch, kinst dizze muzikant?” Hy wie altyd dyjinge dy’t nije stjerkes seach, in ynspiraasje nei in nij programma, in reade tried.’

Op har achttjinde trof se him, de broer fan har freondin. Greetje siet op de kleuterkweek, mocht graach mei de bern muzyk meitsje, spile sels gitaar en song. ‘Mar dy gitaar drukte tsjin myn boarst en dêrtroch koe ‘k net frijút sjonge.’ Willem Bekius wie yn syn wenplak Kollum aktyf yn it jeugdsintrum, organisearre konserten, helle jazzmusisi as Han Bennink en Willem Breuker nei it doarp ta. ‘Hy fûn dat ik in prachtige stim hie en dat sei dat ik dêr hiel goed tusken passe soe. Stapke foar stapke bin ik der yn rûgele. Willem liet my dy muzyk hearre. Ik fielde dêr sa’n frijheid yn, ik koe der as in flinter trochhinne wapperje.’

‘By de begraffenis koe ik net prate, wol sjonge, want dat wie ús ding. De leafde dy’t dêrtroch hinne floeit. Leafde giet noait fuort, it transformearret mar it is der altyd. Dat wol ik de bern ek meijaan: als je aan papa denkt dan is-ie er. De liefde is niet weg, nooit. Nooit. Op moeilike mominten helje ik him nei my ta en dan wurd ik wer rêstich.

It is twaënheal jier lyn, mar it gemis wurdt djipper. De leafde is der noch, mar Willem is der net mear. Hy hat my altyd fertroetele, my nei konserten riden, fan alles foar my regele, altyd: ’Gean do mar sitten.’ Hiest sa graach noch fan alles dwaan wollen tegearre. It is swier mar do moatst troch. It bliuwt in skaad achter my. Soms botst it hurd tsjin my oan en dan in skok, ooohhh… Soms kinst even achterom sjen, oja, dêr is it.

Foar de bern is der de herinnering dat wy gek op elkoar wiene. En de pine dat sy gjin heit mear hawwe. Doeke is tsien, Lamyk santjin jier. Sy fine ek dat ik trochsjonge moat. “Mama, je lijkt veel jonger als je van een concert terugkomt, dan ben je zo in je element.” Se snappe my, dat is geweldich. Ik bin ek wol gelokkich, ik kin genietsje fan de bern, fan de natoer. Bûtendoar yn de frije natoer is it moaiste sjongen, sa moai de rûs yn dyn earen, it ritme fan it rinnen. Hearlik.’

Frysk
‘Willem hat in bondeltsje lytse gedichtsjes achterlitten, dy’t er oait skreaun hat foar in berneside yn it Friesch Dagblad. Ik wol der eins wol wat mei dwaan, mar yn watfoar foarm wit ik noch net. Hy hie it wol leuk fûn. We ha hjir ek in planke fol Fryske dichtbondels. Ik kaam ta de ûntdekking dat no’t Willem der net mear is,  der yn dit hûs eins gjin Frysk mear praten wurdt. Dat stikje bin ik ek kwytrekke. Dat fûn ik sa stuitend earst. Willem en ik praten Frysk, mar mei de bern Nederlânsk. Allinnich mei myn famylje thús praat ik Frysk, en soms as ik wurch bin, útsjit, is it ynienen Frysk.

It is myn tinktaal, myn memmetaal. It leit ticht by de emoasjes. ‘Yn memoriam’ rekket my djip, ‘Suze nane poppe’ ha’k leard fan ús mem. Fryske klanken binne hiel direkt, se wurde út it liif ropt. As ik se sjong hoech ik net nei te tinken, it is der gewoan.

Dat ik trochgean is ek foar Willem. De muzyk wie ús libben en sa giet ús libben ek noch troch. Hy sei: “Do moatst trochsjonge, dat moat.” En dat hat hy hiel goed sjoen.’

 

Earder publiseard yn de Moanne, 10 (2011), 1 (jannewaris), s. 8-11.