Gert Jan Slagter: de boekverzorger als choreograaf

DIRK VAN GINKEL – 

‘Het plezier dat je aan een boek beleeft, wordt versterkt als de fysieke verschijningsvorm ook bijzonder is.’ Zo verwoordt Gert Jan Slagter de toegevoegde waarde van zijn vak. Slagter werkt voor bekende opdrachtgevers als het Haags Gemeentemuseum, Museum Belvédère en Steven Sterk Utjouwerij. Stuk voor stuk klanten die een goede en onderscheidende boekverzorging belangrijk vinden. De lezer doet er mooi zijn voordeel mee.

Tien jaar geleden hield Gert Jan Slagter een lezing over de verschijningsvorm van Friese boeken: ‘Tusken keapsjoch en keunst’. Hij pleitte daarin voor een professionele vormgeving van het Friese boek.

Terugkijkend zegt hij: ‘In de afgelopen decennia was men in Friesland allang blij als er eens een boek uitgegeven kon worden, aan de vormgeving ervan werd nauwelijks aandacht besteed. Ik vond dat zonde, want je doet daarmee zowel de schrijver als de lezer te kort. Als je Friestalige boeken wilt verkopen, zo was mijn boodschap, zorg er dan in elk geval voor dat ze er minstens net zo goed uitzien als de boeken van de grote Nederlandstalige uitgeverijen waarmee ze moeten concurreren. Het was een oproep tot meer professionaliteit bij de uitgevers. Of mijn lezing ertoe bijgedragen heeft, weet ik niet, maar de situatie is er in het algemeen wel beter op geworden.’

Het mag dan misschien niet helemaal duidelijk zijn wat de impact is geweest van de oproep van Slagter, helder is wel dat de enorme stroom publicaties die hijzelf verzorgde de gemiddelde kwaliteit op het gebied van boekverzorging in Friesland veel goed heeft gedaan.

‘Als je Friestalige boeken wilt verkopen, zorg er dan in elk geval voor dat ze er net zo goed uitzien als de Nederlandstalige boeken waarmee ze moeten concurreren’

Spectaculaire mogelijkheden
In ‘Tusken keapsjoch en keunst’ betoogt Gert Jan Slagter ook dat boekverzorging een vak is. Hij schrijft: ‘Bij een vak horen vaardigheden en regels die je moet beheersen om het goed te kunnen beoefenen. Het mooie van het boekenvak is dat die regels in hoofdzaak al eeuwen dezelfde zijn’ (zie slot ‘Grondbeginselen der typografie’).

En: ‘Het enige wat anno 2000 sterk verschilt met circa 50 jaar geleden is de enorme hoeveelheid aan mogelijkheden. Welvaart en voorthollende techniek hebben de basisregels nauwelijks aangetast, ze hebben er wel voor gezorgd dat het aantal mogelijkheden spectaculair is uitgebreid. Had je bijvoorbeeld 30 jaar geleden bij een drukker gemiddeld tien lettertypes tot je beschikking, momenteel kan men voor een redelijke prijs een keuze maken uit zo’n 30.000 lettertypes. Het aantal beschikbare papiersoorten loopt ook in de duizenden. Het maken van een goede keuze wordt steeds ingewikkelder en belangrijker.’

Waar gaat het om bij de moderne boekverzorging als de uitgangspunten van het vak al honderden jaren ongewijzigd zijn gebleven? En hoe verbindt Gert Jan Slagter de traditie met alle keuzemogelijkheden van nu?

‘Het is een mooi ding als je als ontwerper een verlengstuk kunt zijn van een culturele instelling en zo een brug weet te slaan naar het publiek’

Het goed verzorgde boek
Slagters adagium als boekverzorger luidt dat hij zich ondergeschikt wil maken aan de inhoud. Dat betekent dat hij zowel moderne als klassieke uitgaven wil kunnen maken en dat hij als ontwerper nauwelijks zichtbaar wil zijn. Een ‘handschrift’ heeft hij dus niet. Je kunt zijn werk niet herkennen aan een voorkeur voor bepaalde lettertypes, formaatkeuzes of vormoplossingen.

‘Als boekverzorger beweeg je je in een spanningsveld tussen de vraag van de opdrachtgever, de wensen van de lezer, de codes van de boektypografie en de inhoud van het werk dat je onder handen hebt. Daarbinnen zoek je naar de beste oplossingen.

‘Stel dat ik een boek over beschilderde wandtegels moet vormgeven. Dan vraag ik me af wat de liefhebbers van dat onderwerp voor boek zouden willen hebben. Mijn uitdaging is de inhoud zo voor het voetlicht te brengen dat die lezer er ontzettend veel plezier aan beleeft. Ik zou natuurlijk een ontwerp kunnen bedenken dat grafisch heel interessant is, met heel veel kleine foto’s van tegeltjes, waarbij een tegeltje gaat fungeren als een typografisch element. Maar ik weet zeker dat de tegelliefhebbers dat boek niet gaan kopen, want die willen zo’n tegel op groot formaat bekijken. Ze willen bij wijze van spreken de lijnen van het craquelé zonder vergrootglas kunnen volgen. Je bent onhandig bezig als je dan toch kiest voor die grafische oplossing alleen omdat je vindt dat dat een mooier ontwerp oplevert.

Zeg ik daarmee dat de belangen van de lezer zwaarder wegen dan die van de opdrachtgever? Nee. Het mooie is dat die belangen samengaan. Wat heeft de opdrachtgever aan een boek dat niemand wil kopen? De kwestie is alleen dat je als boekverzorger iets moet creëren dat iets eigens toevoegt aan het werk dat je onder handen hebt. En dat eigene haal je uit de inhoud. Het is de inhoud die mij inspireert tot goede en verrassende oplossingen. En dat proces herhaalt zich bij elke opdracht telkens opnieuw. Ik beschouw mezelf als een ambachtsman die steeds weer opnieuw begint.’

‘De inhoud van een boek inspireert mij tot goede en verrassende oplossingen. Dat herhaalt zich bij elke opdracht. Ik beschouw mezelf als een ambachtsman die steeds weer opnieuw begint’

Inspirerend opdrachtgeverschap
Een van de belangrijkste opdrachtgevers van Gert Jan Slagter is Museum Belvédère. Hij ontwierp de huisstijl, verzorgde inmiddels een boekenplank vol catalogi en hij maakt de brochurereeks MB, die gewijd is aan het werk van kunstenaars uit de collectie.

‘MB is onderscheidend en past daarom heel goed bij het Belvédère. Het is een kleinschalig museum in de provincie, dat geen subsidies krijgt. Er is werk van schilders te zien die nergens anders geëxposeerd worden. Ik vind het leuk om daarbij aan te sluiten en iets te maken dat je ook nergens anders ziet. Een essentieel aspect van Museum Belvédère is dat het belang van de kunst boven alles gaat. Dus geen architectonisch spektakel of iets anders dat de aandacht van de kunst afleidt. Typografie en vormgeving moeten eenzelfde ondersteunende rol spelen. De MB-brochures zijn uitgaven die de kunst centraal stellen en in hun verschijningsvorm de identiteit van het museum ondersteunen. Alleen het formaat en de letter zijn gegeven, verder is elke uitgave weer anders qua indeling, kleurstelling en sfeer. Zo wordt de eigen koers die het museum vaart ondersteund. Het is een mooi ding als je als ontwerper een verlengstuk kunt zijn van een culturele instelling en zo een brug weet te slaan naar het publiek.’

Gert Jan Slagter is van begin af aan betrokken geweest bij de totstandkoming van het Museum Belvédère. Vele gesprekken heeft hij gevoerd met oprichter Thom Mercuur en – later – architect Eerde Schippers. Hij beschouwt die langdurige onderlinge betrokkenheid als een kenmerk van het werken in de noordelijke regio.

‘In zo’n kleine arena als Friesland leer je de mensen heel snel kennen, heb je in korte tijd een netwerk en zijn er allerlei dingen mogelijk. Er is snel een onderlinge vertrouwensband. Als iemand een goed idee heeft, staan er direct mensen klaar om te helpen. Dat heeft iets dorps, maar het werkt wel.’

‘Nieuwe generaties willen graag dat alles beweegt en geluid maakt. Het beeldschermlezen zal plaatsmaken voor beeldschermervaren. Lezen wordt een multimediale ervaring’

E-book en boekverzorging
Hoe ziet Slagter de toekomst van de boekverzorging? ‘Het is duidelijk te merken dat ook in het boekenvak elk dubbeltje moet worden omgedraaid. Uitgevers kiezen nu vaak voor formaten, omslagen en papiersoorten die zich commercieel hebben bewezen. Het is vaak meer van hetzelfde. In de markt voor kunstboeken bestaat nog wel ruimte voor mooie, onderscheidende uitgaven die de belangen van alle partijen dienen: opdrachtgever, kunstenaar en lezer. Ik prijs me gelukkig dat ik veel kunstboeken mag maken. In die wereld vind je nog steeds inspirerend en motiverend opdrachtgeverschap.’

Welke rol kan hij spelen als het gaat om het elektronische boek? Op de iPad kan elke lezer zijn e-book vormgeven zoals het hem belieft. Hij kan het lettertype, het corps, de interlinie, de bladspiegel instellen naar zijn smaak.

‘Ik heb niks met beeldschermen’, zegt hij gedecideerd. ‘Ik zie daar dus geen rol voor mezelf weggelegd. Ik verwacht dat er een ander soort communicatieoverdracht zal ontstaan. Nieuwe generaties willen graag dat alles beweegt en geluid maakt. Het beeldschermlezen zal plaatsmaken voor beeldschermervaren. Men zal aan teksten – literair of anderszins – beeld en geluid toevoegen, waardoor lezen een multimediale ervaring wordt. Ik zie vooral toepassingen in de educatieve en informatieve sfeer. Tsja, wat betekent dat voor mijn liefde voor typografie en mooie papiertjes? Ik ga er voorlopig van uit dat er altijd een markt voor het mooie boek zal blijven bestaan, al zal die wel kleiner worden.’

Grondbeginselen der typografie
In 1929 publiceerde Stanley Morison zijn ‘First Principles of Typography’, een tekst die altijd gezaghebbend is gebleven. Morison baseerde zijn ideeën over de grondbeginselen van typografie en vormgeving op de ervaringen van vele generaties grafici en lezers met tekst. Over de regels die al eeuwenlang gelden bij typografie en boekverzorging zijn boekenkasten volgeschreven. Een citaat uit Morison geeft een indruk van waar het bij boekverzorging om gaat:

‘Naar onze opvatting is een welgemaakt boek opgebouwd uit verticale rechthoekige pagina’s, verdeeld in alinea’s, met een gemiddelde regellengte van tien tot twaalf woorden, met gelijkmatige woordspaties gezet uit een letter van prettig leesbare grootte en vertrouwde vorm; de regels zijn voldoende van elkaar gescheiden om te voorkomen dat men tweemaal dezelfde regel leest en de bladzijde is bekroond door een sprekende hoofdregel. De gedrukte rechthoek staat zodanig op de pagina dat rugwit, kopwit, zijwit en staartwit in harmonische verhouding zijn’.

Uit: Stanley Morison: ‘Grondbeginselen der typografie’. Uitgeverij: De Buitenkant, 1983.