Een echte Bilkert is de overtreffende trap van een Fries

GERARD DE JONG – 

Bilkerts. Ze hebben een eigen taal, eigen woordenboek, een eigen cultuur. Ze voelen zich anders dan hun streekgenoten in deze kleine provincie en ontlenen trots aan hun taal en cultuur. En waag het niet Bilkerts Friezen te noemen. Maar wat maakt een Bilkert tot een Bilkert? Wat houdt dat ‘Bildts aigene’ eigenlijk in? En heeft de Bildtse taal toekomst? Kees Kuiken probeert in zijn boek ’Van Broedertrouw tot Bildtweb’ een antwoord te vinden op deze vragen. Zijn conclusie is ontnuchterend: de Bilkert is stiekem Frieser dan Fries.

Kees Kuiken (1954) is een aimabel mens. Hij is gezegend met een gulle lach die hij graag laat horen en heeft een erudiet voorkomen. Geen eigenschappen die je snel relateert aan het stereotype van een Bilkert: Bilkerts zijn immers trots, rauw en tamelijk dwars. Kuiken is dan ook geen Bilkert en pretendeert ook niet er een te zijn.

Toch is Kees Kuiken uitgegroeid tot dé geschiedschrijver van het Bildt. In 2013 verscheen zijn lijvige studie Het Bildt is geen eiland, een boek over de ontstaansgeschiedenis van het Bildt. Eind vorig jaar kwam het vervolg uit: Van Broedertrouw tot Bildtweb, over de moderne geschiedenis van het Bildt, aan de hand van lokale media.

Wie in de jaren veertig sprak over “echte Bilkerts”, bedoelde waarschijnlijk aardappelen van het Bildtse land, niet een inwoner van het Bildt. De liefde voor het Bildts ging toen blijkbaar nog vooral door de maag.

Een exotische taal
‘Op Nieuwjaarsdag gingen we altijd naar beppe toe’, vertelt Kuiken over het begin van zijn fascinatie voor het Bildt. ‘Dan maakten we vaak een tochtje over het Bildt. Op het Bildt liggen allerlei lieux de mémoire voor mij: monumenten in mijn geheugen. De taal, het ritme van de dorpsnamen: het klonk mij als kind al zeer exotisch in de oren. En het verhoudt zich op een prachtige manier tot de ritmische, mathematische indeling van het polderland.’

De aantrekkingskracht van het exotische deed hem later ook Chinees studeren. Kuiken werkte enkele jaren als vertaler en tolk in Hongkong en werd – eenmaal terug in Nederland – sinoloog. Onderzoek naar het zenboeddhisme leidde hem uiteindelijk terug naar het Bildt. ‘In boeddhistische “stamreeksen” van leraar op leerling wordt je gezag afgemeten aan je afstand tot de Boeddha zelf. Toen dacht ik: hé, ik heb zelf ook een stamreeks. Die ging terug tot ene Steven Huygen uit Sassenheim bij Leiden, ergens in de vijftiende eeuw. Zijn kleinzoons, onder wie een voorvader van mij, behoorden tot de eerste Bildtboeren. Toen ben ik er verder ingedoken.’

Elitewisseling
Kuiken schreef zijn boek vanuit the actor’s point of view. ‘Media observeren niet alleen, maar doen actief mee aan de vorming en verspreiding van zelfbeelden, van een lokale identiteit. Daarom wilde ik door de ogen van de media naar de twintigste eeuw kijken.’

Het boek begint bij Broedertrouw, de in 1889 in St.-Jacobiparochie opgerichte vakbond voor landarbeiders. De Bildtse klei bleek vruchtbare grond voor het socialisme en de opkomende lagere klasse. ‘Broedertrouw was het begin van een elitewisseling op het Bildt. Werknemers eisten hun rechten op, de tot dan toe machtige en rijke boeren moesten invloed inleveren. Dat proces bereikte in 1922 zijn eindpunt, toen het stemrecht voor vrouwen werd ingevoerd. Het Bildt was niet uniek in het arbeidersoproer, maar daarvóór was de afstand tussen arbeiders en de rijke boeren enorm groot.’

Het is volgens Kuiken ook de eerste aanzet tot de bewustwording van de Bilkert. ‘Wie in de jaren veertig sprak over “echte Bilkerts”, bedoelde waarschijnlijk aardappelen van het Bildtse land, niet een inwoner van het Bildt. De liefde voor het Bildts ging toen blijkbaar nog vooral door de maag.’

Bildtse beweging
Dat veranderde toen de Bildtse beweging kwam opzetten, een directe tegenreactie op de Friezen. ‘Kneppelfreed was een defining moment voor de Friezen, dat had een geweldige symbolische waarde. Maar in de ogen van de Bilkerts en de Stellingwervers draafden de Friezen te ver door. Plotseling moesten er overal Friese dorpsnamen komen. Ze zagen bovendien hoe de Friezen zich organiseerden en subsidie kregen voor hun zaak. Dat wilden ze op het Bildt ook wel. Dankzij de Fryske Beweging werd de Bildtse Beweging geboren. En er ontstond een nieuw soort Bildts bewustzijn: het Bildts aigene.’

Die beweging begon, zoals vaker, met een klein clubje mensen. ‘Een soort Bildtse Gideonsbende richtte in de jaren tachtig de Stichting Ons Bildt op, met als doel “het Bildts aigene te hoeden en noeden”. Onderzoekster Amarens Hibma maakte dat Bildts aigene voor het eerst academisch zichtbaar. Zij gaf het met een doctoraalscriptie een sociaalwetenschappelijk kader. De Bildtse Beweging stond op de kaart.’

Het is goed als mensen bezorgd zijn om een taal. Maar taal laat zich niet kooien. Het plezier in het spreken van de taal is het belangrijkste. En dat plezier hoor je nog genoeg op het Bildt.

‘Earmhûs en huorrekast’
Het Bildt werd voor de oorlog vaak gezien als een ‘goddeloze gemeente’. Kuiken vertelt in zijn boek een anekdote over hoe het als het Sodom en Gomorra van Fryslân werd gezien. Als dienstmeid Jantje in 1942 aankondigt met een Bilkert te gaan trouwen, waarschuwt haar baas: ‘It Bilt, dat is in earmhûs en in huorrekast!’

‘Die reputatie heeft het Bildt niet meer’, zegt Kuiken, ‘net zo min als dat het een “goddeloze polder” zou zijn. Zo werd er vooral buiten het Bildt naar gekeken. Een zelfbeeld dat de Bilkerts wél omarmden was dat van “rechtdoorzee”. Een Bilkert zegt waar het op staat, is “rjucht en sljucht”, zoals schrijver Waling Dijkstra het in een sketch ooit noemde. Dat hebben de Bilkerts zich wel toegeëigend. Een “echte Bilkert” wordt vaak als de overtreffende trap van een Fries voorgesteld. In die zin is een Bilkert Frieser dan Fries.’

Als er zoveel overlap is met de Friese identiteit, wat is dan nog specifiek Bildts? Volgens Kuiken zijn het vooral nuanceverschillen. ‘Uiteindelijk is de Bildtse taal een variatie van het Stadsfries. In die zin is het Bildts niet heel erg uniek.’ Haast verontschuldigend voegt hij er aan toe: ‘Meer kan ik er niet van maken.’

Bildtse en Friese ijsblokjes
De Bildtse taal is wel een houvast en spil in wat Bilkerts zelf als het ‘Bildts aigene’ ervaren. Kuiken deed onderzoek naar het gebruik van de taal door de jaren heen. Hij ploos de Bildtse Courant (1869-1963) en de Bildtse Post (opgericht in 1935) uit: hij turfde per tien jaar het aantal Bildtse en Friese geboorte- en overlijdensadvertenties, en hield bij hoeveel artikelen in welke taal geschreven waren. Ook de in 2002 opgerichte Bildtse nieuwssite Bildtweb.nl neemt hij onder de loep.

‘Dan wordt duidelijk dat er voor de Tweede Wereldoorlog eigenlijk nauwelijks Bildts of Fries in de krant stond. Vanaf 1946 gebruikt vooral de Bildtse Post meer Bildts. Terwijl het gesproken Bildts achteruit holt, wordt de taal steeds meer in de krant gebruikt. Maar het Nederlands blijft de boventoon voeren. In die zin is het geen taalcocktail maar een Nederlandse longdrink met Bildtse en Friese ijsblokjes erin.’

Het Bildts uit de kast
De opkomst van de Bildtse beweging heeft er volgens Kuiken wel voor gezorgd dat het Bildts ‘uit de kast’ gekomen is. ‘Het Bildts heeft zich geëmancipeerd, een positie verworven. Tegelijkertijd blijft het ook een beetje een zeehond: veel mensen zien het als een bedreigde taal. Steeds minder mensen spreken nog Bildts. Ik zou niet zeggen dat de taal uitsterft, maar hij is wel kwetsbaar.’

Toch sombert Kuiken niet over de teloorgang van de taal. ‘Zoals Broedertrouw zijn functie had en daarna niet meer nodig was, zo geldt dat ook voor de Bildtse Beweging. Het gaat erom dat de lokale gemeenschap de taal draagt en gebruikt. Taal verandert altijd. Het is goed als mensen bezorgd zijn om een taal. Maar taal laat zich niet kooien. Het plezier in het spreken van de taal is het belangrijkste. En dat plezier hoor je nog genoeg op het Bildt.’

Kees Kuiken, Van Broedertrouw tot Bildtweb. Uitgeverij Wijdemeer, Leeuwarden 2014. 352 p. € 29,50.

Earder publiseard yn de Moanne, 1 (2015), 9 (jannewaris) s. 16-19.