Dames en heren

HENK WOLF – 

Bij dieren hebben we voor elk geslacht een apart zelfstandig naamwoord: mannetjes en wijfjes, rammen en ooien, hijkes en sijkes enzovoorts. Die woorden gebruiken we zowel voor jonge als voor oude dieren.

Mensen lijken een uitzondering te zijn. We kunnen wel de groep volwassenen in twee geslachten opdelen: mannen en vrouwen. Met kinderen lukt dat ook: jongens en meisjes. Maar we hebben geen neutraal zelfstandig naamwoord dat ‘jongens en mannen’ omvat, net zomin als een woord voor ‘meisjes en vrouwen’. Je kunt je eruit redden met een grappig bedoeld ‘kerels’, maar dat is al niet meer stilistisch neutraal.

Zeker weten doe ik het niet, maar ik kan me voorstellen dat het onderscheid tussen enerzijds ‘jongen’ en ‘meisje’ en anderzijds ‘man’ en ‘vrouw’ vanouds meer een onderscheid was naar levensfase dan naar leeftijd.

De meesten van ons kennen nog wel de omroeper die de ‘dames en heren, jongens en meisjes’ vertelt wat er op televisie gaat komen. We horen en lezen ook vaak de driedeling ‘mannen, vrouwen en kinderen’, alsof er drie geslachten zouden zijn. Blijkbaar vinden we bij mensen een onderscheid naar leeftijd soms belangrijker dan een onderscheid naar geslacht.

Er lijkt trouwens een redelijk lange periode te zijn waarin iemand zowel ‘jongen’ als ‘man’ kan zijn, of zowel ‘meisje’ als ‘vrouw’. Zo tussen de 18 en de 30 jaar, misschien zelfs nog wel een paar jaar langer, worden beide aanduidingen wel gebruikt. Blijkbaar nemen we het in die periode niet zo nauw met de tweedeling naar leeftijd.

Zeker weten doe ik het niet, maar ik kan me voorstellen dat het onderscheid tussen enerzijds ‘jongen’ en ‘meisje’ en anderzijds ‘man’ en ‘vrouw’ vanouds meer een onderscheid was naar levensfase dan naar leeftijd. Door te trouwen en werk te vinden gingen mensen een nieuwe rol spelen, werden ze economisch zelfstandig en konden ze ouders van eigen kinderen worden. In ‘juffrouw’ vinden we dat verwachtingspatroon nog terug. Het woord is een samengedrukte vorm van ‘jonkvrouw’ en dat is weer een ‘jonge vrouw’, met als vroegere betekenis ‘nog niet getrouwde vrouw’. Ook in de verkleinvorm ‘Fräulein’ zit iets van onvoltooidheid: een klein vrouwtje, nog niet helemaal tot wasdom gekomen. Een ongetrouwde zeventigjare dame kon een paar decennia geleden ook nog een ‘juffrouw’ zijn, iemand die de volgende levensfase ‘nog’ niet was ingegaan. Dat zal voor jongeren van nu onvoorstelbaar zijn.

Tegenwoordig is het niet meer vanzelfsprekend dat iemand gaat trouwen en zijn studerende mensen al lang ‘man’ en ‘vrouw’ voordat ze een baan hebben. De overgang naar nieuwe levensfasen verloopt veel minder abrupt dan, zeg, een halve eeuw geleden. Het is dan ook verwonderlijk dat we niet al lang een leeftijdsonafhankelijke geslachtsaanduiding voor mensen hebben. Of zouden we al bezig zijn met de betekenis van ‘jongens’ en ‘meisjes’ zover op te rekken dat we die woorden straks ook voor bejaarden kunnen gebruiken?