Boksebaitsje komt net teplak

SJOERD BOTTEMA – 

Yn 2002 ferskynde Het verzet, it Hollânske proazadebút fan Harmen Wind. It waard destiids yn de Moanne (2003, nr. 5) besprutsen troch Syta Palma. Op it omslach fan de Fryske ferzje, fan ’t jier útkommen by Utjouwerij Fryslân, wurdt dat besprek grutsk oanhelle: ‘Het verzet is in tragysk, mar tagelyk in ynkringend ferhaal oer in heit en in soan dy’t elkoar net berikke kinne. (…) psychologysk sjoen in sterk ferhaal (…). In roman mei djipgong.’ Ik sil my yn dizze resinsje foaral rjochtsje op de kwaliteiten fan de oersetting, dy’t neffens it omslach mear is as in oersetting en dy’t it ferhaal ‘feitlik teplak’ bringt.

‘Met moeite weet ik nog / dat ik je vreselijk kon haten,’ skriuwt Jan Eijkelboom oer syn ferstoarne heit yn it prachtige gedicht ‘Achteraf’: ‘… als ik je knoken hoorde kraken / op je te punctuele tocht / naar bed, en hoe ik vocht / om zelf maar niet in slaap te raken, / want wat ik van mezelf niet mocht / was alles wat jij niet kon laten: // de stipte plicht, het strikt geloof. / Hoewel ik toch mijn hoofd meeboog / voordat wij onze speklap aten, / want grieven wilde ik je niet. / Maar ik kon niet meer met je praten, / ik vreemdeling, die van je hield.’

De heit-soanrelaasje yn It ferset fan Harmen Wind lit him dêr goed mei ferlykje. Dat jildt ek foar it karakter fan de heit, Homme Wisch, lykas by Eijkelboom in ‘punctuele’ man. Ite en op bêd, alles hat syn steefêste tiden. De pear kear dat soan Hessel te let is, kin er mei in wan bruien en sûnder iten nei boppen: ‘Hierskerp wie dêr syn gesicht, flak foardat er my wer beetpakte, fan efteren, oan myn kraach en broeksriem, en oant healwei de treppen nei boppen smiet.’ De besite wurdt om tsien oere jûns omtrint ta de doar útreage: ‘As wy jûnpraters hiene, fertelde ús mem letter, begûn er om tsien oere om te slaan mei de koalekit, harke net mear nei de gasten, sette de kopkes en glêzen yn elkoar op it teeblêd en sei: ‘Moarn wer betiid dei, wy sille yn heger berop.’

Wat de dichter Eijkelboom yn 28 koarte rigels delset, dat nimt by Harmen Wind mear as 300 siden yn beslach. Skriuwe is skrasse, en fandatoangeande liket it der dus op dat de dichter de proazaïst wol tsien kear yn ’t rûn kin. De smelle wei en de brede wei, soene je ek sizze kinne, yn de terminology fan Homme Wisch. Dy breedte hat lykwols ek syn foardielen. It jout de romte oan fermaaklike oantinkens en anekdoates, in befrijend tsjinwicht yn it benearjende relaas oer dat ferstikkende fermidden fan ‘stipte plicht’ en ‘strikt geloof’:

‘Al in wike blêde er alle jûnen preuveljend yn Menigerlei Genade, in boek fol preken, om in deeglike “kristosintryske” preek út te sykjen. “Jezus Christus en dien gekruisigd.” En, ik koe it net helpe, ik seach altyd as er dy wurden útspruts, ynstee fan de moardner, Dyn fan bakker Boorsma neist de Heilân hingjen, mei har snústerige blomkeskelk foar.’ ‘Hij voert mij al zachtkens naar waat’ren der rust, hearde ik âlde Sybe Rochel heas sjongen, wylst er oer de weagen stoarre. In wike of trije letter fytste er op in jûn de hôfgrêft yn en se fûnen him pas de oare deis.’

Eijkelbooms gedicht bestiet út twa parten. It earste part beskriuwt heit sa’t er wie doe’t er noch libbe, it twadde part giet oer syn sykte en dea: ‘Toen werd je ziek op gruwelijke wijze. / Geliefden sprak je toe op barse toon. / Ik was degeen die je weer kalm kon krijgen. / Ik werd de vader, jij de zoon. / Nog later lag je hulpeloos te hijgen / door buizen in je strottenhoofd. / Je kon me met geen woord bereiken / al wou je wel: je mond bewoog.’ Ek yn de roman fan Harmen Wind leit yn it twadde part it aksint op de sykte en it ferstjerren fan de heit. En ek dêr wurde de rollen min ofte mear omkeard: it is de soan dy’t de heit by it hantsje nimme moat. Mar dat de heit elkenien ôfwiist, útsein de soan, dy’t er dan krekt yn leafde oannimt en dy’t de iennichste is dêr’t er fan oannimme wol, is in treast dêr’t Hessel Wisch it sûnder stelle moat. Foar him bliuwe der in soad fragen iepen. Wêrom bygelyks liket syn heit, altyd stiif grifformeard – sa fyn as poppestront, soene se by ús thús sein ha – yn dy lêste wiken amper stipe te finen yn it leauwe? Wat giet der eins krekt yn him om? ‘Pas later durfde ik beseffen / dat je me over sterven sprak, / en of ik dat niet kon beletten.’ Is dat it miskien wat him dwaande hâldt, de eangst foar de dea? Yn alle gefallen is der neat dat derop wiist dat er yn it ôfskie berêst en him oan de dea oerjout. Is it miskien it besef dat syn hiele libben, syn hiele leauwen, in toanielstik west hat, mei fan bûten learde teksten? Pakesizzer Jacob seit it sa: ‘Ik tink dat de measte minsken yn God leauwe om’t se net yn harsels leauwe. Om’t se bang binne foar harsels. (…) Sokke minsken wolle in yngriper, in regisseur. Se wolle beskerme wurde, benammen tsjin harsels. Se wolle aktearje yn in stik dat fêstleit. Se hoopje dat, as it út is, de deaden hân yn hân mei har moardners nei de râne fan it toaniel rinne om it applaus en de blommen yn ûntfangst te nimmen. (…) As pake dy hege God kwyt is, syn tekst, syn rol yn dat stik, sil er him wol ûngelokkich fiele, skuldich miskien wol… Mar soe er sa net tichter by himsels komme?’ Soan Hessel tinkt letter nochris oan dy redenaasje werom en komt ta de konklúzje dat Jacob wolris gelyk ha kin. Mar de soan kin dêr net de treast yn fine dy’t de pakesizzer him besocht oan te rikken: ‘Dizze skuld bringt him net ta himsels, dy lit him op himsels weromfalle. Syn lêste, deadlike fal.’

Yn it gedicht fan Eijkelboom komt oan ’e ein dochs noch in soarte fan ferromming: ‘Maar toen dan toch de dood aanbrak / was je opeens zo indrukwekkend / als een Romein, uit steen gehakt.’ Dy postume treast ûntbrekt folslein yn de roman. Heit is net in weardige deade, mar liket yn syn dea allike bitter en helpleas as yn syn lêste libbensdagen: ‘Syn mûle splyt yn in húnjende gniis iepen. De wite boppelippe spant as in ilastyk om de falske tosken. De bloedblier stiet op knappen. Se hat de strik sa feninige stiif oanlutsen dat it boesgroen om de breamagere hals slút as in tichtbûne sek.’

De Fryske oersetting is fan de skriuwer sels. Neffens de flaptekst is it ‘mear wurden as in oersetting: dêr’t him dat needsaaklik of gaadlik talike, hat de auteur útwreidings en (lytse) feroarings oanbrocht.’ Utwreidings besjoch ik altyd mei erchtinken. Skriuwe is skrasse, tink ik dan. Feroarings? Hmmm… (Net elke feroaring is…, hear ik mysels eameljen.)

In foarbyld: ‘…Uw wil geschiede, gelijk in de hemel, alzo ook op de aarde. Geef ons heden ons dagelijks brood; en vergeef ons onze schulden, gelijk ook wij vergeven onze schuldenaren, en leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van de boze…’ Dy bekende wurden foarmje de oanlieding ta in anekdoate oer in lyts ynsidint yn ’e tsjerkerie. Heit kaam der skodholjend mei thús: ‘Bij thuiskomst van de kerkenraadsvergadering vertelde hij eens besmuikt hoe bakker Kolte, die aan de beurt was om de opening te verzorgen, na deze woorden stokte en een aanzwellende stilte op dezelfde gedragen toon afrondde met: … en hoe het verder gaat, ik zou het bij god niet weten, dus ik zeg amen.’ In bytsje ‘van dik hout’ en dat hat de oersetter grif ek tocht, want yn de Fryske ferzje fynt bakker Kolte in krekt wat subtilere oplossing: ‘Doe’t er in kear thúskaam fan in tsjerkeriegearkomste fernijde er hoe’t bakker Kolte, dy’t oan bar wie om de iepening te fersoargjen, nei dizze wurden fêstrûn en begûn te grimjen en te gromjen. Us heit joech him in foarsetsje mei: ‘want van U…’ en Kolte fong dat op en kopte hastich yn: ‘want van U kunnen wij alles verwachten, amen.’’

Dy feroaring fan bakker Kolte syn tekst is sûnder mis in ferbettering. Wat fierder opfalt, is dat de Fryske tekst langer fan stof is as de Nederlânske (dat foarsetsje en dy kopbal: de skriuwer docht dêr nei myn idee tefolle syn bêst om ‘leuk’ te wêzen) en dat is net allinne typearjend foar dit sitaat, mar foar it hiele boek: de Fryske ferzje is 25 siden langer as de Nederlânske. Yn it Nederlânsk giet Wind wat koarter om ’e hoeke. As it giet om de kar tusken ‘koart’ en ‘wiidweidich’, hat it earste oer it algemien myn foarkar. En dat is no net oars. De measte útwreidings yn de Fryske tekst foegje neat wêzentliks oan de tekst ta, allinne mar mear wurden. De gong rekket der wat út.

It ferhaal fan Jouke Driuwer oer it hâlden en dragen fan Homme Wisch nei in fal fan mear as acht meter – ‘We staan eromheen, niemand doet wat. Homme zelf zegt ook niks, hij snuift alleen, spuwt een mondvol bloed uit en gaat op huis aan, beetje slingerend alsof ie gezopen had. Je gelooft het niet als je het niet gezien hebt.’ – wurdt yn de Fryske ferzje troch Jouke nochris ûnderstreke mei hannen en fuotten: ‘Jouke sakke fan ’e barkruk, skaaide om him hinne en makke in pear brike stappen by wize fan taljochting. Dan gong er wer sitten, naam in swolch bier en sei: ‘Leaust it net ast it net sjoen hast.’ Dy taljochting hat de lêzer hielendal net nedich en docht suver wat ûnderstek oan it ferhaal oer Homme, want it ferpleatst de oandacht tefolle nei Jouke.

Op side 52 binne oantinkens oan mem oanlieding ta in anekdoate oer in dronken postrinder, op himsels wol in fermaaklik ferhaal, mar wa’t de kaprioalen fan Sake Klep oerslacht, mist neat. Yn de Nederlânske ferzje ûntbrekt it ferhaal oer de dronken postrinder, en terjochte, want yn it libben fan heit-mem-soan is it fan minder as marzjinaal belang.

Itselde jildt foar it ferhaal oer Han Raas, ien fan Hessel syn skoalfreonen op ’e mulo, en Lisette Korenacker vanden Elshoff, Hessel syn hospita yn Amsterdam, moaie typkes, dat wol – ‘darlings’ – dy’t de skriuwer yn de Nederlânske ferzje mei pine yn it hert oan kant skood hie, miskien mei op oanstean fan in krityske editor, in offer dat er net nochris opbringe koe en dus binne se yn de Fryske ferzje dochs noch fan ’e planke helle.

‘Wind sei yn in ynterview dat er it boek beskôge as ‘in Fryske roman yn it Nederlânsk’. Om ôfstân ta it ûnderwerp te krijen, keas er ynearsten foar it Hollânsk.’ De flaptekst suggerearret dat mei de Fryske oersetting it ferhaal ‘tichterby’ kommen is, tichter by de skriuwer en tichter by de Frysktalige lêzer, yn it Frysk is it ferhaal ‘teplak’. Dat klinkt moai, mar ik ha dy moaie wurden op in pypfol. Der bestiet in grutte kleau tusken Standertfrysk en sljochtweihinne-frysk, tusken Frysk neffens it boekje en Frysk út hús, tún en keuken, tusken Afûk-frysk en Frysk sûnder diploma, tusken normearre en natuerlik Frysk, tusken ‘geef’ en ‘min’. It skreaune Frysk heart oer it algemien ta de earste groep, it sprutsen Frysk ta de twadde. Kom my dus net oan mei ferhalen oer Fryske oersettingen dy’t it ferhaal ‘tichterby’ bringe. De trochsneed Fryske lêzer is folle fertrouder mei it Nederlânske wurdbyld en rint boppedat yn elke Fryske sin tsjin twa of trije wurden oan dy’t er of net ken of yn alle gefallen sels noait brûke soe. Foaral dy wurdkar wurket ferfrjemdzjend en soarget der foar dat de ôfstân tusken ferhaal en werklikheid yn in Fryske oersetting earder grutter as lytser wurdt. Yn it iene boek is dat effekt steurender as yn it oare. In boek mei in dúdlik ‘optocht’ en/of stilearre ferhaal kin fandatoangeande mear ferneare as in boek as It ferset, dat de suggestje jout dat it allegear ‘wier bard’ is wat der stiet en dat giet oer gewoane minsken lykas jo en ik of yn alle gefallen minsken sa’t jo en ik se wol kenne of kend ha, mar dy’t wy noch noait sok Frysk – altyd en ivich geef, gauris âldfrinzich en bytiden obskuer – praten heard ha as yn dit boek fan Harmen Wind. Dat makket it ferfrjemdzjend effekt maksimaal.

Omdat ik it yn dizze resinsje net allinne by pochen en blazen litte woe, ha ik in lyts ûndersykje op tou set. Ik woe wolris witte ynhoefier’t myn learlingen yn 4- en 5-havo fertroud wiene mei it soarte wurden dêr’t it yn it proaza fan Harmen Wind fan optilt. Dat ik ha in listke makke fan 45 Wind-wurden en dy oan de learlingen foarlein mei de opdracht om de wurden dêr’t se de betsjutting fan wisten, yn it Nederlânsk oer te setten. Se mochten ek nei de betsjutting riede en dan in Nederlânske oersetting jaan. Yn totaal ha fyftjin learlingen – allegear Frysktalich – oan it ûndersykje meidien. Dat smiet it folgjende resultaat op:

útskroeven [opgetogen, 0] (uitschroeven), faaie wurden [onheilspellende woorden, 0] (mooie woorden), wjukkelje [strompelen, 0] (wikkelen, vleugels), kyl [wig, 0] (sjaal, kiel, hiel, kraag), om jin hinne skaaie [om zich heen slaan, 1], jin ôfjaan [zich verwijderen, 0] (wol afgeven, schelden, je afreageren), lewant [wand, 0], lofts [links, 1] (luchten, lucht, rechts), kniezen [kneuzingen, 0] (nadenken, lachen, treuren, twijfelen, grienen), út it stee [ontzet, 0] (uit het hok, uit het steegje, van bed), skeuvelje [schuifelen, 2], dwylsinnige [waanzinnige, 0], lústerje [fluisteren, 0] (luisteren), skil [plein, 0], skik jaan [pas geven, 0] (lol hebben), kuozje [liefkozen, 0] (liefhebben), lûd jaan [stem geven, 0] (van je laten horen, lawaai maken, aandacht vragen, geluid geven, schreeuwen, antwoord geven, roepen), tûkelteammen [moeilijkheden, 4], stúsjekoarden [corduroy, 0], gongelstok [wandelstok, 1], skierkert [grijsaard, 0] (schemering), lekje [misprijzen, 0] (lekken), nammers [trouwens, 2] (namens, namelijk), winliken [eigenlijk, 0] (bewoonden), risse [tot iets bewegen, porren, 0] (reiken), digerje [turen, staren, 0] (digeren), skreef [kier, 0] (schreef, te ver gaan), paden meitsje [vertrekken, 0] (paden maken), derút roppe [eruit scheuren, 0], (eruit schreeuwen, uit bed roepen), iggesnileguod [oeverbegroeiing, 0], in hoart [een ogenblik, 0], boksebaitsje [overall, 0] (…besje, pootjebaden), boesgroen [overhemd, 4], hookstrooks [onverwacht, 0], halje-trawalje [halsoverkop, 0] (opschudding), prommelje [prevelen, 0], siizje [sissen, 0] (zaaien, vastgrijpen), mykje [turen, 0], freding [omheining, 0], mêsken [mazen, 0] (messen, mensen), gnodzich [knoestig, 0], útsprantelje [zich vertakken, 0], swiid [weelderig, 0] (Zweed, zoet), hearrich [gehoorzaam, 0] (gehorig, haring, doof), tining [zwelling, 0]

Ik ha deselde 45 wurden ek yn it Nederlânsk oan de learlingen foarlein. As alle fyftjin learlingen de betsjutting fan alle 45 wurden kenne soene, soe dat 675 ‘treffers’ opleverje. By de Nederlânske wurdlist wie it tal treffers 483, d.i. 71,5%, by de Fryske wurdlist wie it tal treffers 16, d.i. 2,4%. Mei oare wurden, en om de terminology fan de flaptekst der nochris by oan te heljen: fan it Fryske listke kaam 2,4% fan de wurden ‘teplak’. ‘Boksebaitsje’ (?????) (in soarte fan beike?) (poatsjebaaie?) heart dêr net by. Sokke Fryske wurden meitsje de ôfstân ta it ûnderwerp foar myn Frysktalige learlingen dus net lytser, mar sawat tritich kear sa grut! No wie dit fansels gjin earlik ûndersyk. Ik hie dy wurden der spesjaal op útsocht. It sil yn werklikheid sa mâl net wize as dit ûndersykje suggerearret. Mar it jout wol in dúdlike tendins oan.

Soe it Fryske taaleigen wol oait sa geef west ha as Harmen Wind it foarkomme lit? Dat in skriuwer derfoar kiest en lit al dat moais nochris klinke en daverje, dêr is yn te kommen, mar dat sa’n oersetting, dy’t och sa keunstmjittich is, rjochtfeardige wurdt mei te sizzen dat it ferhaal dêrtroch ‘tichterby’ en ‘teplak’ komt, dat is der fier by troch.

Dat nimt net wei dat Het verzet in moai boek is. Ek yn it Frysk.

 

Harmen Wind, It ferset. Utjouwerij Fryslân, Ljouwert 2004. 344 siden. € 16,50.

 

Earder publiseard yn de Moanne, 3 (2004), 10 (desimber), s. 49-51.