Aquarellen Johan Hansen tonen schoonheid Nederlands-Indië

MARITA DE JONG – 

Johan Hansen (1926-1950) is één van de zestien kunstenaars, wiens werk deel uitmaakt van de expositie On the Spot. De tentoonstelling wordt vrijdag in Museum Belvédère geopend door wethouder Hans Broekhuizen. De werken die worden getoond, laten locaties zien waar de kunstenaar is geweest of in ieder geval een sterke band mee had of heeft. Hansen kwam vlak na de Tweede Wereldoorlog, als dienstplichtig soldaat in Nederlands-Indië terecht, hield een dagboek bij en maakte er honderden tekeningen en aquarellen.

“Wat zou er van hem zijn geworden? Zijn talent is in de knop gebroken, we zullen het nooit weten.”

De eerste opzet van de expositie was om werk van de favoriete plekken van noordelijke kunstenaars te presenteren, in navolging van een nummer van MB, dat geheel aan dit thema gewijd was. Gaandeweg dienden zich echter andere kunstenaars aan, waar museumdirecteur Han Steenbruggen al langer iets mee wilde doen. Theo de Feyter, die aquarellen maakte in Syrië. De tekeningen en aquarellen die Ed Dukkers maakte in Griekenland waar Steenbruggen in de opslag op stuitte, maar ook de aquarellen die hij in de nalatenschap van Johan Hansen aantrof.

Steenbruggen: “Zo werd het thema breder, maar ook spannender. Verschillende kunstenaars, met verschillende passies, uit verschillende tijden en met verschillende achtergronden. De werken van Theo de Feyter bijvoorbeeld zijn actueel en er zit een geëngageerdheid in. Het verdriet om het verlies van het cultureel erfgoed, druipt er vanaf. Johan Hansen is een verhaal apart. Die staat al een hele poos op mijn verlanglijstje. Johan is de zoon van de Groninger schilder Job Hansen, een heel begaafde jongen.”

Liften naar Zuid Frankrijk
Steenbruggen maakte in 2008 in Museum Belvédère al een grote overzichtstentoonstelling over vader Job, die deel uitmaakte van Kunstkring de Ploeg en schreef het boek Grachtstraat 42. Daarnaast beheert hij de nalatenschap van zoon Johan. Een avontuurlijk type die iets van de wereld wilde zien. Al voor de oorlog reisde hij liftend naar Zuid Frankrijk. Hij zocht spanning, wilde zich als vrijwilliger meldden om naar Nederlands-Indië te gaan maar zijn vader verbood het hem. Toen hij tenslotte toch als dienstplichtige werd opgeroepen, lag hij eerst een jaar in Breda. Daar begint zijn dagboek.

In 1947 gaat hij dan toch naar Nederlands-Indië. Zijn doel was een boek over het land te maken. Wat voor soort uitgave had dat moeten worden? Steenbruggen denkt een reisboek, waarin hij de schoonheid van het land wilde vastleggen. In de beginperiode vervelen de soldaten zich te pletter. Johan ging vaak alleen op pad, maakte dagreizen, veelal liftend. Zijn schilderspullen nam hij mee. “Hij maakte elke dag wel één of meerdere aquarellen.”

Alles veranderde toen het bataljon naar Djoka ging. “De politionele acties waren afgelopen en de gebieden die onder controle waren, moesten gezuiverd worden. De oorlog breekt in alle heftigheid los, de kogels vliegen hem geregeld om de oren. Die zuiveringen, het nietsontziende geweld, daar sprak hij in zijn dagboek schande van. Johan stelde zich terughoudend op, maar er waren anderen om hem heen, die helemaal los gingen.”

Het is Steenbruggen niet duidelijk geworden of Johan zelf ook mensen heeft neergeschoten. Hij spreekt daar niet over in zijn dagboek. Ondertussen tekende Johan, ondanks alle ellende, gewoon door. “Hij was een schilder en dat bleef hij. Johan was daar niet om de oorlog te verslaan, maar als kunstenaar. Er komen maar op enkele van zijn tekeningen soldaten voor. Zijn stijl van schrijven verandert wel. In zijn dagboek worden de zinnen korter, meer staccato. De pogingen om mooie zinnen te maken, neemt af.”

Morele verplichting
In het begin van 1950 kwam hij thuis. Vlak voordat hij Breda verliet om naar Nederlands-Indië te gaan, had hij Molly leren kennen. Ze hielden contact, correspondeerden met elkaar. Johan zat vol plannen, wilde met haar naar Zuid-Amerika. Ze moest maar vast Spaans gaan leren. Eenmaal terug in Nederland werd hij ziek, kreeg rugklachten. Het bleek een ongeneeslijke vorm van kanker te zijn en hij overlijdt in oktober van dat jaar.

Steenbruggen voelt het als een morele verplichting iets met het werk van Johan te doen. Het dagboek heeft hij pas kort geleden gelezen. Hij was daar al eens eerder in begonnen, maar legde het na enkele bladzijden weer weg. “Johan zijn zuster leefde nog, en ook mijn vader, die net als Johan in Indië geweest is. Het voelde gewoon niet goed.” Die aandacht voor Johan moet er zeker komen, vindt Steenbruggen. Intussen heeft hij ook gesproken met vrienden van Johan, zoals grafisch vormgever Wim Crouwel. Het materiaal voor een boek is er. Steenbruggen speelt al langer met die gedachte en die uitgave gaat er vast komen.

De tweeëntwintig aquarellen van Johan Hansen die nu te zien zijn, zijn alvast een voorproefje van wat nog komen gaat. In een vitrine liggen zijn dagboeken. “Toen Johan naar Indië vertrok twijfelde hij of hij journalist/schrijver of beeldend kunstenaar zou worden. Gaandeweg zijn verblijf daar, koos hij toch voor het kunstenaarschap. Je blijft je afvragen hoe zijn talent zich zou hebben ontwikkeld. Johan was een sterke, stabiele persoonlijkheid. Wat zou er van hem zijn geworden? Zijn talent is in de knop gebroken, we zullen het nooit weten.”

De tentoonstelling On the Spot is tot en met 17 september te zien.